Zoologiya uzb 2017. indd

85
  
To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan 
24-§.  hasharotlar: tangachaqanotlilar turkumi
Kapalaklar juda chiroyli va xilma-xil bo‘lib, ularning yer yuzida 
150 000 ga yaqin, O‘rta Osiyoda bir necha mingga yaqin turlari 
tarqalgan (49-rasm). Kapalaklarning qanotlari mayda tangachalar 
bilan qoplangan. Shuning uchun ular tangachaqanotlilar deb atala-
di. Qanotlarining rangi ana shu tangachalarga bog‘liq. Kapalaklar 
boshining ostida spiralga o‘xshab o‘ralgan xartumi bor. Xartum past-
24-§. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar: tangachaqanotlilar turkumi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
49-rasm. Kapalaklar: 
1 – poliksina; 2 – maxaon; 3 – sariq kapalak; 4 – do‘lana
kapalagi; 5 – no‘xat oq kapalagi; 6 – apollon; 7 – moviy kapalak;
8 – zorka; 9 – podalariy; 10 – kulrang satir; 11 – katta sadafdor; 12 – tovusko‘z; 
13 – qichitqio‘t kapalagi; 14 – tok arvoh kapalagi

---

86
ki jag‘ bilan pastki labning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Kapalaklar 
gul nektari bilan oziqlanadi. Buning uchun ular xartumini to‘g‘rilab, 
gul ichiga suqadi va nektarini so‘rib oladi. Kapalaklar chuvalchang-
simon lichinkasining tanasi bo‘g‘i 
m 
larga bo‘lingan bo‘lib, qurt deb 
ataladi. Og‘iz organlari ham kapalaknikidan farq qilib, qattiq oziqni 
kemirishga mos 
lashgan. Qurtning ko‘krak bo‘limida 3 juft haqiqiy 
oyoqlar, qorin bo‘limida 5 juft soxta oyoqlar bo‘ladi. Soxta oyoqlar 
yo‘g‘on, bo‘g‘imlarga bo‘linmaganligi va tovon qismida mayda il-
moqchalarning bo‘lishi bilan ko‘krak oyoqlardan farq qiladi. Qurt-
lar soxta oyoqlar yordamida harakat qiladi; ko‘krak oyoqlari bilan 
oziqni ushlab turadi.
Karam kapalagi. Karam kapalagining qurti karam, sholg‘om, turp, 
achambiti kabi karamdoshlar oilasiga mansub o‘simlik 
larning bargi 
bilan oziqlanadi. Uning qanotlari oq rangda bo‘lganidan oq kapalak 
ham deyiladi. Oldingi qanotlarining chetki qismida katta qora dog‘i 
bo‘ladi (47-rasmga qarang). Kapalak qo‘nganida qanotlari tanasi us-
tida tik bo‘lib taxlanadi. Qanotlari 
ning ostki tomoni yashil-sarg‘ish 
rangda bo‘lganidan uni barglar orasida sezish qiyin.
Karam kapalagi tuxumlarini o‘simlik bargi ostiga qo‘yadi. Tu-
xumlardan chiqqan yosh qurtlar dastlab sariq rangda bo‘ladi, ke-
yinchalik rivojlanib, ko‘k-yashil rangga kiradi. Ularning orqa va yon 
tomonida bir necha qator sariq va qora dog‘lari bo‘ladi. Qurtlar 
po‘st tashlab rivojlanadi. Yetilgan qurtlar daraxtlar yoki devorlarga 
chiqib olib, g‘umbakka aylanadi. G‘umbakdan chiqqan kapalaklar 
bir necha soatdan so‘ng ucha boshlaydi.
Tut iðak qurti. Odamlar qadimdan hasharotlarning hayoti bilan 
tanish bo‘lganlar. Ularni, ayniqsa, kapalak qurtlarining pilla o‘rashi 
qiziqtirgan. Tut iðak qurti eng qadimgi xonakilashtirilgan hasharot 
hisoblanadi. Uning asl vatani Himolay bo‘lib, bundan 5 000 yil 
ilgari xitoyliklar boqa boshlashgan. Hozir iðak qurti Yaponiya, Xi-
toy, Braziliya, O‘rta Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Yevropa 
va Kavkazda boqiladi.
Iðak qurti kapalagining uzunligi 4–6 sm, qanotlari oqish tus-
da (50-rasm). Kapalak xonakilashtirish tufayli uchish qobiliyati-
ni yo‘qotgan. Erkak kapalaklar urg‘ochilariga nisbatan xiðcharoq, 
mo‘ylovlari patsimon va uzun bo‘ladi. Kapalaklar oziqlanmaydi, 
urug‘lanib tu 
xum qo‘ygandan keyin halok bo‘ladi. Qurtning iðak 
suyuqligi ajratuv 
chi so‘lak bezlari juda kuchli rivojlangan bo‘lib, 
7.3. Hasharotlar sinfi

---

87
tana bo‘shlig‘ini to‘ldirib turadi. Bu bezlar ishlab chiqargan suyuq-
lik havoda qotganida 1 000 – 1 500 m ið hosil bo‘ladi. Qurt ana 
shu iðlardan pilla o‘raydi va uning ichida g‘umbakka aylanadi. Qurt 
faqat tut bargi bilan oziqlanganligi sababli tut iðak qurti deb ataladi.
Iðakchilik. Iðakchilik, ya’ni pillachilik xalq xo‘jaligi tarmog‘i 
bo‘lib, tut iðak qurti boqish va uni qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. 
Iðak qurti maxsus pillaxonalarda qurilgan so‘kchaklarda boqiladi. 
Qurtlik davri 20–24 kun davom etadi. Shu davr mobaynida qurt 
to‘rt marta tullab, beshinchi yoshga o‘tadi. Bu yoshda uning uzun-
ligi 8–9 sm ga yetadi. Tullayotgan qurtlar oziqlanishdan va hara-
katdan to‘xtaydi. Bu davr «uyqu davri» deb ataladi.
Qurtlar g‘umbakka aylanishi uchun so‘kchaklarga qurigan may-
da shoxlar tashlanadi. Qurtlar shoxlarning ustiga chiqib, uch kun 
davomida tanasi atrofiga pilla o‘raydi va g‘umbakka aylanadi. Pil-
lalar yig‘ib olinib, iðak olish uchun yigiruv fabrikalariga jo‘natila-
di. Fabrikada pilla ichidagi g‘umbak issiq suv yoki bug‘ ta’sirida 
o‘ldiriladi; pilladan esa ið yigiriladi. 1 kg pilladan 90 g yengil va 
pishiq tabiiy iðak olinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Iðakchilik instituti olimlari tomonidan 
iðak qurtining oq pilla beradigan sermahsul zotlari, tut daraxti 
ning 
mo‘l hamda to‘yimli barg beradigan navlari yaratilgan.
1. Kapalaklar qanday tuzilgan?
2. Kapalaklar qurti qanday tuzilgan?
3. Karam kapalagi qanday rivojlanadi?
4. Tut iðak qurti qanday tuzilgan?
5. Tut iðak qurti qanday boqiladi?
6. Ipak qurti qanday qilib pilla o‘raydi?
1. Kapalaklar qurtlari...
a) o‘simlik va hayvonlar to‘qimalari bilan oziqlanadi;
b) gul nektari bilan oziqlanadi;
d) qorin bo‘limida 5 juft soxta oyoqlari bo‘ladi.
24-§. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar: tangachaqanotlilar turkumi
2
3
1
50-rasm. Tut iðak qurti: 
1 – tuxum qo‘yayotgan 
urg‘ochi kapalak; 
2 – tut bargi ustidagi qurt; 
3 – pilla va uning
ichidagi g‘umbak

---