Zoologiya uzb 2017. indd

82
1. Hasharotlarning erkagi urg‘ochisidan qanday farq qiladi?
2. Hasharotlarning jinsiy hujayralari qayerda hosil bo‘ladi?
3. Bronza qo‘ng‘izi qurti qanday tuzilgan?
4. Bronza qo‘ng‘izi qurti nima bilan oziqlanadi?
5. Qurtning g‘umbakka aylanish davrida qanday jarayon sodir bo‘ladi?
6. G‘umbak qanday tuzilgan?
7. Chala o‘zgarish bilan rivojlanish qanday sodir bo‘ladi?
1. Hasharotlar erkagi urg‘ochisiga nisbatan:
a) mo‘ylovlari kalta, hidni yaxshi sezadi;
b) mo‘ylovlari uzun, hidni yaxshi sezadi;
d) mo‘ylovlari kalta, hidni yaxshi sezmaydi.
2. Bronza qo‘ng‘izi g‘umbagi:
a) harakatsiz, oziqlanmaydi;
b) kamharakat, chuvalchangsimon;
d) kamharakat, xitin qoplag‘ichi bo‘lmaydi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Lichinka, qurt, g‘umbak, chala o‘zgarish, to‘liq o‘zgarish, o‘zgarish 
bilan rivojlanish, spermatozoidlar.
Quyidagi topishmoqlarda qaysi hayvonlar to‘g‘risida ma’lumot berilgan?
22. O‘zi qora, qanotli, 
23. Uchganida g‘o‘ng‘illaydi,
  Shoxlari bor, tirnoqli. 
 
Qo‘nganida go‘ng kovlaydi.
Tasdiqlovchi javoblar: 1b, 2a, 3a.
  
Chala o‘zgarish bilan 
 
23-§.  rivojlanadigan hasharotlar
  
Ninachilar turkumi. Ninachilar – eng qadimgi hasharotlar. Ular-
ning qanotlari taxlanmasdan tanasi ikki yoniga yoyilib turadi. Qorin 
bo‘limi ingichka va uzun bo‘ladi. Ko‘zlari juda yirik, lichinkasi 
suv 
da rivojlanadi (48-rasm).
Ninachilar va ularning lichinkalari yirtqich yashaydi. Voyaga 
yetgan ninachilar o‘ljasini oldingi oyoqlari yordamida havoda tu-
tadi. Ular zararkunanda va qon so‘ruvchi hasharotlarni qirib, foyda 
keltiradi. Ninachilarning lichinkalari chivinlar, kunliklar va boshqa 
hayvonlarning suvda yashaydigan lichinkalari bilan oziqlanadi. Voha-
7.3. Hasharotlar sinfi

---

83
lardagi suv havzalari yaqinida moviy ninachi, tog‘li hududlarda halqali 
ninachi, oqmaydigan suv havzalari yaqinida suluv ninachi uchraydi.
To‘g‘riqanotlilar turkumi. To‘g‘riqanotlilarning oldingi qanotlari 
uzun va ensiz, orqa qanotlari esa yelpig‘ichga o‘xshab oldingi qa-
notlari ostida taxlanib turadi. Ularning og‘iz organlari kemi 
ruv 
chi, 
orqa oyoqlari sakrovchi tiðda tuzilgan.  To‘g‘ri 
qanotlilar tuxumlarini 
tuproqda maxsus ko‘zachaga qo‘yadi. Ularga chigirtkalar, temirchak-
lar, chirildoqlar kiradi. Ko‘pchilik turlarining ovoz chiqarish va 
eshitish organlari bor. To‘g‘ri 
qanotlilar – juda ochko‘z o‘txo‘r hay-
vonlar. Ayrim yillari chigirtkalar tez ko‘ pa 
yib, juda katta gala hosil 
qiladi. Bunday gala harakat qilganida yo‘lida uchraydigan hamma 
o‘simliklarni yeb ketaveradi.
Qandalalar turkumi. Qandalalar birinchi juft qanotlarining oldingi 
qismi qalinlashgan, keyingi qismi yupqa va shaffof. Shu 
ning uchun 
ular yarim qattiqqanotlilar deb ham ataladi. Ko‘pchilik turlari o‘sim-
lik shirasini so‘rib oziqlanadi. Cho‘l va dashtlarda keng tarqalgan 
hasva qandalasi donli ekinlar doni va bargini so‘rib oziqlanadi. Qan-
dalalar orasida qon so‘ruvchi parazitlari ham bor. To‘shak qandalasi 
xonadonlarda yashaydi; odam va hayvonlar qonini so‘radi. To‘shak 
qandalasining qanotlari bo‘lmaydi; tanasi mayda sezgir tuklar bilan 
qoplangan; hidni juda yaxshi sezadi.
Tårmitlar turkumi. Jamoa bo‘lib yashovchi hasharotlar. Termitlar 
oilasi bittadan urg‘ochi va erkak termitlar hamda bir necha yuzdan 
milliongacha ishchi va qo‘riqchilardan iborat. Ona termit juda yirik, 
23-§. Chala o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar 
48-rasm.
Chala o‘zgarish
bilan rivojlanadigan 
hasharotlar: 
1 – yashil temirchak;
2 – chigirtka;
3 – qora chiril doq;
4 – sariq suvarak;
5– suluv ninachi;
6 – to‘ shak qanda lasi
1
3
4
5
6
2

---

84
10 yilgacha yashab, umr bo‘yi 115 mil 
liontagacha tuxum qo‘yadi. 
Ishchi termitlarning  tanasi  oq tusda bo‘lganidan, ularni ba‘zan 
oq chumolilar ham deyiladi. Ular voyaga yetmagan urg‘ochilar 
bo‘lib, in qurish va oilani boqish vazifasini bajaradi. Qo‘riqchi 
termitlarning boshi yirik, jag‘lari kuchli rivojlangan. Ular oilani 
qo‘riqlash vazifasini bajaradi. Termitlar o‘simlikning yog‘ochlik 
qismi bilan oziqlanadi. Tropik o‘lkalarda termitlar yer yuzasidan 
15 m gacha  balandlikda in quradi. O‘rta Osiyo cho‘llarida tuproq 
yuzasiga, shuningdek, shahar va qishloqlardagi binolarning yog‘ochlik 
qismiga turkiston termiti in quradi.
1. Ninachilar qanday tuzilgan?
2. Ninachilar qanday hayot kechiradi?
3. To‘g‘riqanotlilar qanday tuzilgan?
4. To‘g‘riqanotlilar qanday ziyon yetkazadi?
5. Nima sababdan qandalalar yarim qattiqqanotlilar deyiladi?
6. To‘shak qandalasi va hasva qanday ziyon yetkazadi?
7. Termitlar oilasi qanday individlardan iborat?
1. Ninachilar qanotlari: 
2. To‘g‘ri qanotlilarning oldingi
 
  qanotlari:
a) qorin bo‘limi ustiga taxlangan; 
a) oldingi qismi qalinlashgan;
b) uzun va ingichka; 
b) ingichka va uzun;
d) tanasi ikki yoniga yoyilib turadi. 
d) qorin bo‘limi ustida
 
   taxlanib turadi.
3. Qandalalarning oldingi qanotlari: 
a) asosi qalin, uchki qismi yupqa;
b) asosi yupqa, uchki qismi qalin; 
d) asosi keng, keyingi qismi ingichka.
Hasharotlar va ularning hayot tarzini juftlab yozing.
a) ninachilar; 
 
 
1) qon so‘radi;
b) to‘g‘riqanotlilar;   
 
2) yirtqich hayot kechiradi;
d) hasva;   
 
 
3) o‘simliklarga ziyon keltiradi;
e) to‘shak qandalasi.  
 
4) o‘simlik shirasini so‘radi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Ninachilar, qadimgi qanotlilar, halqali ninachi, moviy ninachi, qandalalar, 
yarim qattiqqanotlilar, to‘g‘riqanotlilar, temirchaklar, chigirtkalar, chirildoqlar, 
hasva, to‘shak qandalasi.
Quyidagi topishmoqlarda qaysi hayvon to‘g‘risida ma’lumot berilgan?
24. Ildam-ildam sakrab o‘tadi,
  Tutay desam, qochib ketadi.
Tasdiqlovchi javoblar: 1d, 2b, 3a.
Juftlab yozish javoblari: a-2, b-3, d-4, e-1.
7.3. Hasharotlar sinfi
?!

---