Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
324 Məşhur səyyah Əbu-İshaq İstəxri (VIII əsr) bakılıların ocaqlarda odun əvəzinə neftli torpaq yandırdıqlarını öz əsərlə- rində yazmışdır. IX əsrin 2-ci yarısında ərəb tarixçisi Əhməd Balazuri yazırdı ki, 754-cü ildə Azərbaycan hökmdarı Şirvanda çıxarılan neft və duza görə vergi alırdı. Abşeron yarımadasında neft hasil olunması haqqında ge- niş tarixi məlumat X əsrə təsadüf edilir. Həmin dövrlərdə neft Suraxanı və Balaxanı kəndlərində dərinliyi 5-6 metr olan quyu- lardan çıxarılırdı və elə yerlər var idi ki, neft öz axarı ilə (lay təzyiqi ilə) üzə çıxırdı. Ərəb səyyahı və tarixçisi Məsudi Əbdül-Həsən ibn Hü- seynin yazdığına görə Bakıda əsasən iki neft çıxan yer var. Bunlardan birində sarı və ağ neft, digərində isə qara və abi rəngli neft hasil edilirmiş. Venesiyalı səyyah Makro Polonun yazdığına görə XIII əsrdə Abşeronda xeyli miqdarda neft quyusu olmuş və bir çox sahələrlə yanaşı ondan dənizlərdəki gəmilərə işıqverici (ma- yak), çıraqları yandıran təbii maye kimi istifadə olunmuşdur. Bakı nefti dəvə karvanları ilə ətraf ölkələrə, o cümlədən Bağ- dad bazarlarına aparılırmış. Rusiyalı tacir Afanasi Nikitin XV əsrdə Hindistana səfər etdiyi zaman Bakıda olmuş, Bakı nefti haqqında xeyli məlumatlar əldə etmişdir. Balaxanı kəndində bir neft quyusunun yanındakı daşın üzərində bu quyunun 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfındən qazıldığı aşkarlanmışdır. Abşeronun nefti haqqında ətraflı məlumatın birisidə 1683-cü ildə İranda (Cənubi Azərbaycanda) İsveç müvəkkili- nin katibi Y.Kempfer tərəfindən verilmişdir. O, qeyd edir ki, əbədi odlar yaxınlığında ağ neft verən bir neçə quyu vardır. Quyulara neft yeraltı mənbələrdən damcı-damcı süzülür və bu- raya yığılmış neft çıxarılır. Müəllifin yazdığına görə Bakının ağ nefti yaxşı müalicə əhəmiyyətlidir. Daha sonra Y.Kempfer göstərir ki, Bakı ətrafında (Abşeronda) çıxan qara neft Şamaxı- ya, Özbəyə, Çərkəzə, Dağıstana və s. daşınırmış. 325 1771-ci ildə Bakıya gəlmiş alim S.Qmelin Y.Kempferin ondan əvvəl təsvir etdiyi Bakı ağ neft mənbələri haqqında yeni elmi məlumatlar vermişdir. O, Abşeronda neft quyularının də- rinliyinin 40-50 metr və diametrinin 0,7-1,0 metrə qədər oldu- ğunu qeyd edir. Rus müəllifı Yartsev "Rusiyanın mədən tarixi" adlı əsə- rində 1812-1814-cü illərdə Bakının Balaxanı nefti haqqında məlumat verir. Onun yazdığına görə Bakının 12 verstliyində açıq quyulardan məlum olmayan miqdarda neft çıxarılır. Bu nefti satmağa ancaq Bakı knyazının ixtiyarı vardır. Satılmayan artıq neft isə Bakı şəhərində qazılmış, dibi və divarları möhkəm ağ daşlardan hörülmüş 15 quyuya tökülürmüş. İstismarçı və çox qəddar rus imperatoru I Pyotur XVIII əsrin əvvəllərində Bakı neftinə çox maraq göstərmiş və Rusi- yanın Şərq ölkələri ilə ticarət etməsi üçün Bakı neftini ata malı kimi əsas amil kimi qəbul etmişdir. Neft, neftdən istifadə, yazılı mənbələrə düşdüyündən çox-çox əvvəllərə təsadüf edir. Amma, ondan çox primitiv qay- dada istifadə etmişlər və onun hansı ekoloji problemlər yaratdı- ğını insanlar bilməmişlər. Yazılı mənbələrdə tünd rəngli neftdən ağ neft alınmasına biz ancaq tarixi mənbələrdə XVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq təsadüf edirik. Bu prosesin də, yəni ağ neftin, yüngül fraksiyalı neftin də alınma prosesinin dünyada ilk dəfə Azərbaycanda aparılmasın- da yazılı mənbələrdə öz əksini tapmışdır. 1733-cü ildə Bakıya gəlmiş və Xəzər dənişi ilə səyahətə çıxmış akademik Lerxe öz yazılarında göstərir ki, Bakı yaxınlığındakı Balaxanıda 52 neft quyusu var və bunlardan neft çıxarırlar. Neft tez yanmır. O, tünd boz rəngdədir, onu distilə etdikdə açıq sarı rəng alır. Ağ neft bir qədər tutqundur, lakin, distilə etdikdə spirt kimi açıq olur və tez alışıb yanır. Göründüyü kimi, Azərbaycanda neft 1733-cü ildən daha əvvələrdə distilə edilirmiş. Yəni, tarixi də- lillərə görə neftin ilk emalının vətəni də Azərbaycandır. Xatır- ladaq ki, bu emal prosesi XVIII əsrin ortalarından başlayaraq 326 daha çox zavod şəraitində Azərbaycanda emal olunmağa üstün- lük verilmişdir. Məlumdur ki, 1863-cü ildə Cavad adlı bir sa- hibkar Suraxanıda ağ neft zavodu tikdirib və onun ardınca pro- ses sürətlənərək 1870-ci ildə bu zavodların sayı 47-yə çatdırıl- mışdır. Dənizdə ilk neft quyusu da dünyada 1-ci olaraq Azərbay- canda qazılmışdır. Tarixi məlumatlara görə 1803-cü ildə Qasım bəy Mansurov adlı bir şəxs (onlar böyük nəsldir və səcərə daşı- yıcıları indidə məlum adamlardır) dünyada ilk dəfə Bibiheybət- də dənizdə quyu qazdırmış və neft hasil etmişdir. O, sahildən 20-30 metr aralı dənizdə iki neft quyusu qaz- dırmışdır. Taxta ilə əhatə olunmuş bu quyular güclü dəniz dal- ğalarına dözüm gətirə bilmirdi. Əllə, bellə qazılan bu quyular çox böyük zəhmət tələb edirdi. Digər tərəfdən də rus-çar hökü- məti insanları azad yaşayıb-işləməyə qoymur və neftli sahələri əhaliyə iltizama verir, böyük vergi tələb edirdi. Bu səbəbdən də neft sənayesi böyük vüsət ala bilmirdi. Həmin dövrlərdə Abşe- rondan çıxarılan neftin miqdarı az olduğundan və istehsal olu- nan neftin əsasən ətraf ölkələrə satıldığından və ölkədaxili neftdən ən çox çıraqlarda yandırdıqlarından elə bir ekoloji problem yaratmırdı. Bəzi məlumatlara görə 1825-ci ildə Abşeron yarıma- dasında - Suraxanıda, Balaxanıda, Binəqədidə, Bibiheybətdə, Şubanıda və Pirallahıda Xəzərin dayaz yerlərində daha çox neft quyuları var idi. XIX əsrin əvvələrində artıq 5-3 metrlikdə neft yox idi və 50-60 metrlikdə işləmək çətin və təhlükəli idi, ya neft-qaz fantanı, yaxud quyu divarlarının uçması qazmaçı usta- ları və hətta sahibkarları bu işə olan həvəsini söndürürdü. Odur ki, 1848-ci ildə mühəndis F.A.Semyonovun təklifi ilə əl üsulu ilə qazma vurma qazma üsulu ilə əvəz olundu. Yəni mexanik- ləşdirilmiş qazma üsulu da dünyada ilk dəfə Azərbaycanda tət- biq olundu. Bu üsul 11 il keçdikdən sonra ABŞ-da öz tətbiqini tapdı. 1871-ci ildə Balaxanıda texniki üsulla dərinliyi 64 metr olan quyu qazıldı və onun gündəlik hasilatı 700 ton oldu. Bu da Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|