Tbbiy etika va
dеontologiyasi asoslari (bioetika). Bioetika modеllari
haqida. Yatrogеniya. Bеmorlar bilan vеrbal va novеrbal muloqot qilish.
Maslahat bеrish qoidalari va ko’nikmalari. Kеksa yoshdagi bеmorlar bilan
muloqot qilish. Tibbiyotda yatrogeniya muammolari.
IBBIY ETIKA ASOSLARI
Tibbiy etika (yunon eticos - axloq, axloqiy o‘rganish), yoki tibbiyot
deontologiyasi (yunon deon – vazifa, "deontologia" so‘nggi yillarda mahalliy
adabiyotda keng qo‘llanilmoqda) - axloq me’yorlari to‘plami bo‘lib, tibbiy
xodimlar o‘z kasbiy vazifalarini bajarishlarida zarur.
Zamonaviy g‘oyalarga ko‘ra, tibbiy etika quyidagi jihatlarni qamrab oladi:
-ilmiy-tibbiyot xodimlarining axloqiy-ma’naviy jihatlarini o‘rganadigan tibbiyot
fanining sohasi;
-аmaliy - tibbiy amaliyot sohasida, ularning vazifalari kasbiy tibbiy faoliyatda
axloq me'yorlari va qoidalarini shakllantirish va qo'llashdir. Tibbiy etika bo'yicha
tadqiqotlar va shaxslararo munosabatlarning turli muammolarini uchta
asosiy
yo'nalishda hal qilishni belgilaydi:
tibbiy
xodim-bemor
,
tibbiy xodim-bemorning qarindoshlari,
tibbiy xodim-tibbiyot xodimi.
Tibbiyot sohasidagi har qanday ishchi shafqat, mehribonlik,
sezgirlik va
javobgarlik
, bemorga g‘amxo‘rlik va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishi
kerak. Ibn Sino bemorga alohida yondashuv haqida: "Siz har bir kishining shaxsan
o‘ziga xos tabiati borligini bilishingiz kerak. Hech kimga o‘xshamaydigan noyob
bemor sifatida qarash kerak.” Bu so‘z nafaqat nutq madaniyatini,
balki
xushmuomalalik hissi, bemorning kayfiyatini ko‘tarish, uni ehtiyotkorona
ifodalash bilan jarohatlamaslik ma’nosini anglatadigan so‘zdir.
Meditsina kasbida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan suhbatdoshga hurmat va
eshitish qobiliyati, suhbat mazmuniga
qiziqish va bemorning fikri
, nutqning to‘g‘ri
va qulay tarzda qurilishi kabi universal normalar mavjud. Tibbiy xodimlarning
tashqi ko‘rinishi ham juda muhimdir: toza libos va bosh kiyimi, poyabzal, tirnog‘i
olingan, yaxshi tozalangan qo‘llar. Hatto qadimgi hind tibetlarida shifokor o‘z
izdoshlariga:"Sizni
endi ehtiros, g‘azab, ochko‘zlik, aqlsizlik, behud g‘urur,
hasad,
vahshiylik
, masxarabozlik, xatolik, dangasalik va har bir yomon xulq tark
etadi." Har doim shifokorga parfyumeriya va kosmetika foydalanish mumkin emas
deb hisoblanadi. Kuchli va o‘tkir hid astma, o‘tkir hiddan bo‘ladigan reaksiyaga va
uning allergiyasi turli nohush holatlarga olib kelishi mumkin.
Tibbiy xodimning axloqiy mas’uliyati tibbiy etikaning
barcha prinsiplariga
rioya qilishni nazarda tutadi. Bemorlarga tashxis qo‘yish, davolash,
davolanish
holati
, o‘rta va kichik tibbiyot xodimlarining noto‘g‘ri xatti-harakatlari
bemorlarning jismoniy va ma’naviy azoblanishiga olib kelishi mumkin. Tibbiyot
xodimining
tibbiy sirlarni oshkor qilishi, tibbiy yordamdan voz kechishi, shaxsiy
hayoti buzilganligini oshkor qilishi va h.k.ga yo‘l qo‘yilishi mumkin emas.
Bemor boshqa narsalar bilan bir qatorda, u bilan
muayyan aloqa qoidalariga
rioya qilishni ham talab etadi. Bemorga maksimal e’tibor berish,
uni tinchlantirish
,
rejimga rioya qilish zarurligini tushuntirish, dori-darmonlarni muntazam iste’mol
qilishini nazorat qilish, sog‘lig‘ini saqlash yoki vaziyatni yaxshilashga ishontirish
kerak. Bemorlar, ayniqsa, saraton kasalligiga chalingan bemorlar bilan
gaplashishda juda ehtiyot bo‘lish kerak. Hozirgi
vaqtda antik davrning buyuk
shifokori Gippokratning aytgan so‘zlari muhimdir:"Bemorni sevish va oqilona
tasalli bilan o‘rab
olishlari
, lekin eng muhimi, unga uni tahdid qiladigan narsalar
haqida bildirmasliklari zarur." Ayrim mamlakatlarda
bemorga kasallikning
jiddiyligi, shu jumladan, o‘lim (o‘limga sabab bo‘ladigan kasallik) ijtimoiy-
iqtisodiy sabablar haqida ma’lumot beriladi.
Shunday qilib
, AQShda bemor hatto
saraton o‘simtasining tashxisini ham yashirib yuboradigan shifokorga qarshi da’vo
arizasi berish huquqiga ega.