03-Evliya Chelebiye Gore Guneybati Anadolu (Aydin, Denizli, Muyula)

12 
 
1530 yılı tahririne göre 17 sancaklı Anadolu Eyaletinde toplam 160 kaza, 154 nefs-i 
şehr ve kasaba, 12527 köy ve 1969 cemaat bulunmaktadır
30
.
Bugünkü Kastamonu, Ankara, Afyon, Burdur ve Antalya illeri ile birlikte 
Anadolu’nun batı ve güney bölgelerini içine alan Anadolu eyaletinde 1520-1535 
yılları arasında yapılmış olan tahrirlere göre 12701 köy, 78 kasaba, 76 şehir, ve 1969 
cemaat vardır. Bunların içinden 9182 köy, 49 kasaba, 19 şehir ve 580 cemaat bu 
eyalette mevcut 195 zâim ile 7311 eşkinci tımarının tasarrufunda idi. Padişah hasları 
ise 615 köy, 9 kasaba, 19 şehir, 935 cemaatten oluşuyordu. Vakıflarda 1415 köy, 6 
şehir, 7 kasaba, 41 cemaat, ve mülk sahiplerinin ellerinde 66 köy mevcuttu
31
. Evliya 
Çelebi Seyahatnamesinde Anadolu Eyaletinin 7310 kılıçtan oluştuğunu ve bunun 
195’inin zeâmet geri kalan 7115’lik kısmının ise tezkereli ve tezkeresiz tımar 
olduğunu belirtmiştir. 9700 cebelüleri ile birlikte toplam askeri kuvvetin 17000 kişi 
olduğunu kaydetmiştir. Tımar ve zeâmetlerin sancaklara dağılımını da 
kaydetmiştir
32
.
Osmanlı hakimiyeti altına girdikten sonra Aydın ili, Aydın Sancağı, Menteşe 
bölgesi Menteşe Sancağı, Denizli ise Lazıkıyye Kazası adı altında Anadolu 
Beylerbeyiliğinin merkezi olan Kütahya Sancağına bağlanmıştır. Osmanlı idari 
yapısını en iyi şekilde yansıtan tahrir defterlerine bakılarak bölgenin XVI. yüzyıldaki 
idari yapısı ve zaman içerisinde bu yapıda meydana gelen değişiklikleri görmek 
mümkündür. Menteşe Sancağı II. Bayezid(1481-1512) döneminde sekiz büyük 
kazaya ayrılmıştı. Bunlar Liva-i Menteşe adı altında Pırnaz, Çine, Milas, Peçin, 
Bozöyük, Muğla, Tavas ve Köyceğiz’dir
33
. 1530 yılında ise Balat, Mazon, Isravalos, 
                                                                                                                                                                     
Karesi(Balıkesir), Sultanönü(Eskişehir), Alaiyye(Alanya), Teke(Antalya). Bkz. M. Çetin Varlık, 
“Anadolu Eyaleti Kuruluşu Gelişmesi”, Osmanlı(Teşkilat) VI, s. 123.
30
Başbakanlık Osmanlı Arşivi-Tapu Defteri, 166; BOA-TD-438.
31
Ö.L. Barkan, “Timar”, İA, XII/2, s.288.
32
1)Kütahya: 29 zeâmet, 939 tımar. 2)Saruhan: 14 zeâmet, 674 tımar. 3)Aydın:19 zeâmet, 572 tımar. 
4)Karahisar:15 zeâmet, 616 tımar. 5)Ankara: 10 zeâmet, 257 tımar. 6)Kastamonu: 24 zeâmet, 587 
tımar. 7)Menteşe: 53 zeâmet, 381 tımar. 8)Teke: 7 zeâmet, 392 tımar. 9)Hamid: 9 zeâmet, 585 tımar. 
10)Karesi: 7 zeâmet, 381 tımar. 11)Sultanönü: 7 zeâmet, 182 tımar. 12)  Çankırı: 7 zeâmet, 183 tımar. 
Bkz. Mehmed Zıllioğlu Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi I-II, İstanbul 1985, s.143.
33
BOA-TD-47, s. 1-312.

---

13 
 
Megri kazaları ilave edilerek kaza sayısı on ikiye çıkarılmıştır
34
. 1532-1533 yıllarına 
ait tahrir defterinde kaza ayrımı yapılmamıştır. Kazalarda bulunan konar-göçer 
topluluklar cemaat başlığı altında verilmiştir. Fakat cemaatlerin bağlı bulundukları 
kazalara bakıldığında bu tarihte Menteşe Sancağının idari yapısında bir değişiklik 
olmadığı anlaşılmaktadır
35
.1583 yılında düzenlenen tahrir defterinde ise Eskihisar 
kaza yapılmıştır. Milas ise Peçin kazasına bağlı olarak kaydedilmiştir. Balat ve Çine 
kazaları ise Menteşe Sancağından çıkarılmıştır. Böylece bu tarihte Menteşe 
Sancağının kazaları şu şekilde oluşmuştur. Peçin, Eskihisar, Muğla, Tavas, Megri, 
Pırnaz, Köyceğiz, Mazon, Bozöyük, Isravalos
36
. XVII. yüzyılda bazı yerleşim 
birimlerinin köy durumundan kaza durumuna getirildikleri görülmektedir. Bunlardan 
Milas ve Peçin birlikte zikredilerek “Milas-Peçin Kazası” olarak anılmışlardır. 
Dadya, Tarahiye, Yenice, Yerkesik ve Gereme köylerinin statüsü değiştirlerek kaza 
statüsüne getirilmişlerdir.
37
Bugün çok geniş sınırları olan Denizli ili incelenen dönem olan XVII. 
yüzyılda merkez etrafında oluşan Lazıkıyye kazası adıyla daha küçük bir coğrafyayı 
içine almaktadır. Kütahya Sancağına bağlı olan Lazıkıyye (Denizli) kazası 1519-
1520 ve 1530 yıllarına ait tahrir defterlerinde dört nahiyeden oluşmaktaydı
38
. Bunlar 
Lazıkıyye, İbsili, Kaş-yenice ve Aydos nahiyeleridir. 1571 yılında Aydos, Gök-öyük 
adıyla müstakil kadılık haline getirilmiştir
39
. Fakat zamanla bu özelliğini 
kaybetmiştir. Toprakları bugünkü Manisa’ya bağlı Alaşehir, Uşak’a bağlı Eşme ve 
İzmir’e bağlı Kiraz ilçeleri arasında paylaşılmıştır. XVI. yüzyılda Lazıkıyye 
kazası(1571 yılına kadar) bugünkü merkez ilçe ile Sarayköy, Buldan, Babadağ ve 
Güney ilçeleriyle birlikte Buldan ve Güney’in kuzeyinde Eşme ve Alaşehir’in 
güneyinde Kiraz ve Salihli arasında batıya doğru uzanan coğrafyayı kapsamaktadır. 
1571 yılında Aydos’un ayrılmasıyla bugünde Denizli’ye bağlı olan yukarıda 
                                                           
34
BOA-TD-166, s.1-572.
35
BOA-TD-176, s. 1-140.
36
TKGM-KKA-TD-110, s.1-257
37
 Zekai Mete, XV ve XVI. Yüzyıllarda Muğla ve Yöresi, Düzeltilmiş Doktora Tezi, İstanbul 2004, s.27
38
BOA-TD-49, s.709-800; BOA-TD-438, s.47-56.
39
“Kaza-i mezbure defter-i atikde Lazıkıyye kazasına tabi Aydos namı ile nahiye olup bedehu Gök-
öyük namı ile müstakil kadılık olmuştur.” Bkz. TKGM-KKA-TD-48, v.85b.

---

14 
 
belirttiğimiz dört ilçeden oluşmuştur. XVI. yüzyılın sonunda ise sadece bugünkü 
merkez ilçe hudutları dahilindeki alanı kapsamıştır
40
. XVI. ve XVII. asırlarda 
aralıksız olarak Anadolu Beylerbeyliği’nin merkezi olan Kütahya livâsını teşkil eden 
idari biri olduğu anlaşılan Lâzikiya Kazası’nın nahiyeleri ise 1519-20 ve1530 tarihli 
defterlere göre: Lâzikiye (merkez), İbsili, Kaş-Yenice ve Aydos idi. XVI. asrın 
sonlarına doğru meydana gelen değişiklikle İbsili nahiyesi Ezine, Kaş-Yenice 
nahiyesi de Çarşamba adıyla kazadan ayrılarak kadılık haline gelmişlerdir. XVII. asır 
boyunca da bu durum hiç değişmeden devam etmiştir.
41
Aydın Sancağı 1530 yılında 13 kazadan oluşmaktaydı. Bunlar sırasıyla Tire, 
İzmir, Çeşme, Ayasuluğ, Birgi, Güzelhisar, Alaşehir, Kestel, Yenişehir, Sart, 
Bozdoğan, Arpaz ve Sultanhisarı’dır
42
. 1532-1533 yıllarında düzenlenen tahrir 
defterinde ise kaza ayrımı yapılmamıştır. Cemaatlerin bağlı bulundukları kazalara 
bakıldığında 1530 yılında ki kazalardan farklı olarak Nazillü kazasının adı 
geçmektedir
43
. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Aydın Sancağının kazalarının Tire, 
Fevana, Bergasukebir, Bergasusagir, Maden, Bayındır, Birgi, Sart, Balyambolu, 
Kilis, Güzelhisar, Köşk, Sultanhisar, Nazilli, Arpaz, Amasya ve vakıf kazası olarak 
İnegöl, Alaşehir olduğunu belirtmiştir
44
. Aydın İli, Aydın Sancağı olarak Osmanlı 
idari teşkilatlanmasında adı geçen şehir, Anadolu Beylerbeyliğine bağlı vilayetler 
içinde görülmektedir. XV ve XVI. yüzyılda Anadolu Eyaletine bağlı Aydın Livası 
içerisindeki bağlı kazalar ise şunlardır: Tire, Birgi, Güzelhisar, Sultanhisar, Kestel, 
Arpaz, Bozdoğan, Yenişehir, Sart, Alaşehir, İzmir, Urla, Çeşme ve Ayasluğ idi.
45
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Aydın Sancağı’nın sahil kesimindeki bazı kazalardan 
Kaptanpaşa adı verilen yeni bir eyalet teşkil edildi ve İzmir, Ayasuluk, Çeşme, Söke, 
                                                           
40
Gökçe, a.g.e., s.20.
41
Gökçe, a.g.e, s.49-52
42
BOA-TD-166, s. 371-476
43
BOA-TD-176, s.141-214.
44
Yücel DAĞLI, Seyit Ali KAHRAMAN, Robert DANKOFF, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı 
Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462, Süleymaniye 
Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmaların Mukayeseli Transkripsiyonu-Dizini XI. Kitap, 
İstanbul 2000, Yapı Kredi Yayınları
45
Fehameddin Başar, Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730), Ankara 1997, s.18; Himmet Akın, 
Aydınoğulları Tarihi Hakkında Kısa Bir Araştırma, 1968 Ankara, s.86

---