1. Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr və tarixşünaslıq
Yüklə 416,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 17. Azərbaycanda Sasani işğalları
36 bərabərsizlik onların bir qisminin varlanmasına və xırda mülkədarlara çevrilməsinə səbəb oldu. Ölkədə baş verən siyasi hərc-mərclik, hakimiyyətin sasanilərə tabe edilməsi, dini mübarizə yoxsulların sayını daha da artırır, feodalların isə varlanmasına şərait yaradırdı. Kəndlilər, sənətkarlar və tacirlər dövlətə vergi verən təbəqəyə mənsub idilər. Sasani dövlətində əhali dörd sosial təbəqəyə kahin, döyüşçü, mirzə və vergi verən təbəqələrinə bölünmüşdü. Son təbəqə can (qezit) və torpaq (xaraq) vergisi verirdi. Bundan başqa kəndlilər əmək mükəlləfiyyətinə cəlb olunurdular. III-VII əsrlərdə Azərbaycanda feodal münasibətləri inkişaf edir, feodal istismarı möhkəmlənirdi. Feodallar arasında iri və xırda feodal təbəqələri formalaşırdı. Iri feodallar patrik ( Bizans qaynaqlarında), xırda feodallar azat (İran qaynaqlarında) adlanırdılar. Feodal münasibətlərı dini idarələri də bürümüşdü. Torpaq sahələri olan məbəd və kilsələrə əhali dini ibadət xətrinə vergi verməyə və müəyyən mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə məcbur edilirdi. Əsas istehsalçılar şinakan və ramik adlanırdılar. Onlar qismən torpağa təhkim olunmuşdular. Lakin təhkimçilik qeyri-xristian təsərrüfatında yayılmadı, burada feodaldan asılı kəndli təbəqələri yarandı. Feodal torpaq mülkiyyəti dastakert (irsən keçən mülk) adını daşıyırdı. Belə torpaqlar kəndlilərə icarəyə verilirdi. Kəndlilərin torpağa təhkimləşməsi Azərbaycanın ancaq xristian feodallarının mülklərində meydana gəlməyə başladı. Iranda hakimiyyətə gəlmiş Sasani sülaləsi (III-VII əsrlər) mərkəzdən asılı, lakin müəyyən daxili müstəqilliyə malik olan dövlət quruluşlarını ləğv etdi. Işğal olunmuş torpaqlarda mərkəz nümayəndələri tərəfindən idarə olunan əyalətlər yaratdılar. Belə əyalətlərdən biri Azərbaycan idi. Burada canişin hakimiyyəti bərqərar edildi. Qaynaqlar canişini mərzban (sərhəd qoruyan) adlandırırdı. Iran şahları işğal olunmuş, yaxud mərzban torpaqlarının sahibkarı kimi çıxış edirdilər. Belə ərazilərin idarəsi hakim sülaləyə mənsub adamlara tapşırılırdı. Əslində bu torpaqlar şah mülkiyyəti hesab olunurdu. Azərbaycanda hökmdar hakimiyyəti ləğv edildikdən sonra feodal torpaq
37 sahibkarlığı gücləndi.
224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Fars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı Ərdəşir (Artoşir) Papakan Arşaki hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğradır. 226-cı ildə o, İran şahənşahı elan edilir, Ktesifon-Selevkiya Sasanilərin paytaxtı olur. I Ərdəşir dövlətə tabe olan ölkələri canişinliklərə bölür. Azərbaycan ərazisi canişinlik sisteminə daxil edilir. Lakin ilk dövrdəAzərbaycan (Adərbayqan və Albaniya) I Ərdəşirin hakimyyəti altına alınmamışdı. Burada hökmranlıq edən Arşaki sülalə nümayəndələri Sasanilərə tabe olmağa tələsmirdilər. Məhz I Şapur (241-272) ilk dəfə sasanilərə tabe olan ölkələr arasında 260-cı ildə Azərbaycanın da (Adurbaden və Albaniya) adını çəkmişdi, lakin sasani şahının buraya hərbi yürüş təşkil etməsi barədə məlumat yoxdur. Çox güman ki, Azərbaycan yenə də hərbi münaqişələrdən kənarda qalmaqla Sasanilərin hakimiyyətini tanıyırdı. Sasanilər Roma ilə müharibəni davam etdirirdilər. III əsrdə Sasani Şahı I Şapur (241-272) Roma ordusunu məğlubiyyətə uğratdı (260-cı il) və Roma imperatoru Valerian əsir düşdü. Albanlar və iberlər bu dövrdə Sasani şahını müdafiə etmirdilər və Romaya meyl edərək Valerianı əsirlikdən azad etmək üçün vədlər verirdilər. Bu zaman Albaniyada hakimiyyətə I Vaçe gəlmişdi (255-262-ci illər) və o, Arşaki sülaləsinin nümayəndəsi kimi Roma ilə ittifaqa meyl edirdi. Lakin 262-ci ildə Albaniya da Sasanilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. I Şapurun 262-ci ildə Nəqşi- Rüstəmdəki məbəd divarında həkk etdirdiyi yazıda Sasani dövlətinə daxil olan ölkələr arasında Adərbayqan, Albaniya və onun vilayətinə çevrilmiş Balasakan (Kürlə Arazın qovuşduğu ərazi nəzərdə tutulur) da yad edilir. I Şapurun ölümündən sonra (272-ci il) Albaniya yenə də müstəqil xarici siyasət yürüdürdü. Albaniya bu dövrdə Roma meylli siyasət aparırdı.
mürəkkəbləşmişdi. Albaniyaya xristian dini yol açmışdı.IV əsrin 30-cu illərində Albaniyanın Raytakaran vilayətində Sanatürk (298-338) özünü hökmdar elan
38 etmişdi. O, Albaniyanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, Armeniyanın və ona arxa olan Romanın işğalçılıq niyyətlərinin və xristian dininin Albaniyada yayılmasının qarşısını almaq məqsədini güdürdü. Sanatürk 337-ci ildə Armeniya- ya yürüş etdi və bir il oranı əlində saxladı. Lakin 338-ci ildə Sanatürk məğlub olur və Paytakarana sıxışdırılır. IIŞapur albanların köməyinə hərbi dəstələr göndərmişdi. II Şapur Albaniya ilə ittifaqı bərpa etdi. Bu dövrdə Albaniyanı II Şapurun bacısı ilə evlənmiş Urnayr (359-371) idarə edirdi. II Şapur Armeniyaya havadarlıq edən və Sasinilərə qarşı onu sipər sayan romalılara qarşı yürüş təşkil etdi. 359-cu ildə Amid döyüşündə Sasanilər qələbə çaldı. Armeniya çarı II Arşak zindana salındı. Arsax, marların ölkəsi, Kaspiana, iberiya vilayətləri və s. yenə də Sasanilərin hakimyyəti altına keçdı. 371-ci ildə Sasanilər Dzirav döyüşündə yenidən Roma və erməni dəstələrinə qarşı çıxış etdilər. Döyüşün nəticələri Azərbaycan üçün ağır oldu. Albaniya Uti, Şakaşen, Girdiman vadisi, Kolt və qonşu vilayətlərdən məhrum oldu. Lakin 387-ci ildə Armeniya Roma və Sasani İranı arasında bölüşdürüldü. Albaniya yenidən öz vilayətlərinə sahib oldu. IV əsrdə Ön Asiyada, o cümlədən İranın siyasi təsir dairəsinə daxil olan ölkələrdə xristianlıq yayılmağa başladı. Sasnilər xristian dininə mənfi münasibət bəsləyirdilər, çünki xristianları Romanın tərəfdarları kimi qəbul edirdilər. IV əsrin 30-cu illərində xristianlıq artıq Roma imperiyasının dövlət dini və ideologiyası kimi təqib olunurdu. Xristianlığın təqib olunması II Şapurun hakimiyyəti illərində başlandı və fasilə ilə V əsrin sonuna kimi davam etdi. Bu müddətdə Roma imperiyası süquta uğramış və şərqdə onun yerini Bizans dövləti tutmuşdu. Xristianlar indi də Bizansın ideoloqları kimi çıxış edirdilər. Şah I Yezdəgird (399- 421) hakimiyyətə gəldikdən sonra İran əyanlarının və kahinlərinin dövlət işlərinə güclü təsirini qırmaq üçün orta təbəqələrə arxalanırdı. Onların içərisində xristianlar da vardı. Şah xristianlara müəyyən güzəştlər etdi, lakin hakimiyyətinin sonunda bu siyasəti dəyişməyə məcbur oldu. Artıq güclənmiş xristian dairələrinin Bizansla yaxınlaşması təhlükəsi yaranmışdı. Buna görə də Bəhram Gur (421-438) xristianlığın ardıcılları ilə mübarizəni gücləndirdi. Sasanilərə tabe olan ölkələrdə Yüklə 416,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|