1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar

33
Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri
Ermənistanla  görüşləri  sürətləndirdi.  Digər  tərəfdən  BTƏ  və  BTC  uzun 
müddət fəaliyyətini dayandırdığı üçün Azərbaycan enerji rotasına alternativ 
yollar axtarmağa başladı. Əlbəttə, bu da iki dövlət arasında enerji sahəsində 
problemlər  yaratdı.  Lakin  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisinin  protokolları 
təsdiqləməməsi və 2011-ci il oktyabrın 25-də Prezident İlham Əliyevin İzmir 
səfəri zamanı Türkiyə-Azərbaycan arasında imzalanan enerji müqaviləsi ilə 
problemlər həll olunub.
42
 
Ɔ
Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri və İran 
İran  yüz  illər  boyu  Cənubi  Qafqazı  idarə  etmək  üçün  regiondakı 
dövlətlərlə  mübarizə  aparıb.  XVIII  və  XIX  yüzillərdə  Cənubi  Qafqaz 
Rusiya  Çarlığı,  Osmanlı  İmperatorluğu  və  Qacar  dövləti
43
  arasında 
paylaşdırılıb.  Gülüstan  və  Türkmənçay  müqavilələri  ilə Azərbaycan  İran 
və  Rusiya  arasında  iki  hissəyə  parçalanıb.  Bu  parçalanmadan  sonra  indi 
sayı 30 milyona çatan azərbaycanlılar o vaxtkı Qacar dövlətinin sərhədləri 
içində qalıb. 
1925-ci  ildə  İranda  ingilislərin  dəstəyi  ilə  fars  əsilli  Rza  Şah  Pəhləvi 
hakimiyyətə gələnə qədər İran coğrafiyası türk kökənli tayfalar tərəfindən 
idarə  olunub  və  İranda  baş  verən  sosial,  mədəni  və  siyasi  hadisələrdə 
orada  yaşayan  azərbaycanlılar  mühüm  rol  oynayıb.  1905-1908-ci  illər 
arasında  baş  verən  Konstitusiya  hərəkatında  azərbaycanlılar  mühüm  rola 
malik  olub,  7  aprel  1920-ci  ildə  Seyid  Məhəmməd  Xiyabani  Azadıstan 
dövlətini və 1945-ci ildə Sovet İttifaqının dəstəyi ilə Seyid Cəfər Pişəvəri 
Azərbaycan Milli Hökumətini qurmuşdu.
44
 1979-cu ildə İranda baş verən 
İslam inqilabında İranda yaşayan azərbaycanlılar əhəmiyyətli rol oynayıb, 
hazırda İranın siyasi, iqtisadi və hərbi strukturunda minlərlə azərbaycanlı 
işləyir. Azərbaycan şəhəri olan Təbrizin İran siyasi həyatında oynadığı rol 
İran seçkilərində özünü büruzə verir. 
Soyuq müharibə dövründə (1945-1991) İranda şah rejimi hökm sürüb 
və NATO üzvü olmasa da, Yaxın Şərqdə NATO üzvü kimi ABŞ-dan dəstək 
görüb. Bu səbəbdən İran ilə Türkiyə arasında ciddi bir problem yaşanmayıb. 
Hətta Türkiyə və İran Sovet İttifaqının Yaxın Şərqdə kommunizmi yayma 
fəaliyyətlərinə qarşı ABŞ-ın qurduğu “Yaşıl kəmər” siyasətinin bir parçası 
idi. 1979-cu il İslam inqilabı ilə birlikdə İranda rejim və onun müttəfiqləri 
42   Avrupa’ya  gaz 2018’ de  ulaşacak, CNNTurk, 26 .11.2011. 
43   İndiki İran dövləti. 
44   Arif Keskin, “Güney Azerbaycan Milli Harekatının Tarihi Temelleri”, Avrasya Dosyası, Cilt 5, Sayı. 3. 
1999.  

---

34
Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri
dəyişdi. Xarici siyasətində “nə Qərb, nə də Şərq” prinsipini qəbul edən İran  
ABŞ-ı “Böyük şeytan”, Sovet İttifaqını isə “Kiçik şeytan” elan etdi. İran 
İslam rejiminin ixracını əsas məqsəd kimi qarşısına qoydu. Bu məqsədlə 
ətrafında və dünyanın bir çox regionunda onu dəstəkləyən qruplar yaradıb. 
Nəticədə,  İran  Qərb  dövlətləri  tərəfindən  sanksiyalara  məruz  qalıb  və 
dünya dövlətləri tərəfindən təcrid olunub. İran xarici siyasətində Türkiyə iki 
istiqamət üzrə qiymətləndirib: 1. İranın “Böyük şeytan” adlandırdığı ABŞ 
və onun təşkilatı NATO-nun regiondakı müttəfiqi; 2. Əhalisinin əksəriyyəti 
müsəlman olduğu üçün rejimini ixrac edə biləcəyi yer. 
 Sovet İttifaqı dağıldığı dövrdə İran Qərb dövlətləri tərəfindən iqtisadi 
sanksiyalara  məruz  qaldığı  üçün  dünyadan  təcrid  olunmuşdu,    iqtisadi 
problemlərlə  qarşı-qarşıya  qalmışdı  və  rejim  ixracını  həyata  keçirməyə 
çalışırdı. Sovet İttifaqının dağılması nəticəsində İran üçün yaxın ətrafında 
iqtisadi  təcridi  yara  biləcək  təzə  bazar  yaranmışdı  və  əhalisi  müsəlman 
olan dövlətlər rejimin ixracı üçün yeni fürsətlər vəd edirdi. Müstəqilliyini 
əldə edən türk-müsəlman dövlətləri Türkiyə və İran arasında yeni rəqabət 
meydanına çevrildi.  
İran  Azərbaycanın  İslam,  Türkiyə  isə  dünyəvi  rejimi  qəbul  etməsini 
istəyirdi.  Azərbaycan  Xalq  Cəbhəsinin  Cənubi  Azərbaycan  siyasəti 
Türkiyədəki  millətçi  qruplar  tərəfindən  də  dəstək  görürdü.  Qarabağ 
müharibəsi isə Azərbaycan və Türkiyədə olduğu kimi Cənubi Azərbaycanda 
da  millətçi  hissləri  artırmışdı.  Bu  dövrdə  Qarabağ  döyüşlərində  cənubi 
azərbaycanlılar da iştirak edir, cənubda Azərbaycana dəstək mitinqləri də 
keçirilirdi.  Azərbaycanın  müstəqilliyini  əldə  etməsi  isə  İranda  yaşayan 
azərbaycanlılar üçün mənəvi bir dəstək idi. Azərbaycanın Türkiyə modelini 
seçməsi  və  türkçülük  siyasəti  həyata  keçirməsi  İranı  regionda  iki  türk 
dövlətinin məngənəsinə saldı. 
Azərbaycan  hələ  müstəqil  olmamışdan  əvvəl  enerji  ehtiyatlarının 
çıxarılıması üçün Türkiyə, ABŞ və Avropa şirkətləri ilə görüşmələrə başladı. 
İran  Qərb  imperializminin  vasitələri  olaraq  gördüyü  bu  şirkətlərin  yaxın 
qonşusu    olan Azərbaycanda  fəaliyyətə  başlamasını  özünə  təhlükə  hesab 
edirdi. Yenicə müstəqillik əldə etmiş Azərbaycanın isə “off shore” enerji 
yataqlarında neft və qazı çıxarmaq üçün sərmayəsi və texnologiyası yox idi 
və Rusiya-İran sərmayəsi və texnologiyasına etibar etmirdi. Bundan başqa, 
Azərbaycan Türkiyə, ABŞ və Avropa şirkətlərinin regiona gəlməsini Rusiya 
və  İrana  siyasi  təzyiqlərini  balanslaşdırmaq  məqsədi  ilə  istifadə  edirdi. 
Enerji  ehtiyatlarının  çıxarılması  üçün  Qərb  dövlətləri  ilə  Azərbaycanın 
imzaladığı  müqavilələri  əngəlləmək  məqsədilə  İran  “Alov-Azəri-Şərq” 

---