1-mavzu. “O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti” fanlarining predmeti, obe’kti, maqsadi vazifalari

Mazkur tamoyillar «O’zbek modeli» sifatida jahonda e’tirof etilgan O’zbekiston mustaqil 
taraqqiyot yo’lining g’oyaviy-nazariy negizi bo’lib xizmat qildi. 
Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorlik tamoyili jahon tajribasida sinalgan erkin bozor 
iqtisodiyotining ob’ektiv qonunlari ijtimoiy taraqqiyotda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini 
asoslab beradi. Bozor itisodiyotiga o’tish sharoitida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmalari, xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlarning erkin iqtisodiy faoliyat yuritishi muhim ahamiyatga egadir. Chunki, 
iqtisodiyotning siyosat va mafkuradan ustuvorligi, iqtisodiy faoliyat erkinligi barpo etilayotgan 
adolatli fuqarolik jamiyatining moddiy asosi bo’lib xizmat qiladi.
Yangi demokratik jamiyatga va bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlatning bosh 
islohotchilik vazifasi mamlakatda olib borilayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy islohotlarni tashkil 
etish va amalga oshirishda tashabbuskor bo’lishni nazarda tutadi. Bu tamoyil avvalo, mamlakatimiz 
taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan bo’lib, milliy davlatchiligimiz tarixiy 
tajribasiga asoslanadi. O’zbek davlatchiligi taraqqiyotining barcha davrlarida davlat jamiyat 
hayotini tashkil etuvchi, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshiruvchi etakchi kuch bo’lgan. 
Davlatga va uning rahbariga katta ishonch va hurmat bilan munosabatda bo’lish o’zbek xalqining 
turmush tarzidagi muhim siyosiy qadriyat bo’lib kelgan. Milliy davlatchiligimizdagi mazkur an’ana 
mustaqillik sharoitida o’zining mantiqiy ifodasini topdi va yangi mazmun bilan boyitildi. Tarixan 
qisqa muddat ichida mamlakatimizda amalga oshirilgan iqtisodiy-siyosiy islohotlar davlatning bosh 
islohotchilik rolini yaqqol ko’rsatib berdi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning murakkabligini hisobga olgan holda, shuni ta’kidlash zarurki, 
bu o’tish davrida bir qator salbiy holatlar, jumladan, ishsizlik, qonunbuzarlik, jinoyatchilik kabilar 
yuzaga kelganda davlatning tartibga solish, nazorat qilish va boshqarishdagi roli yanada ortadi. 
Garchi fuqarolik jamiyatining shakllanishi bilan davlatning vazifasi biroz qisqarsada, lekin 
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсајасида: хавфсизликка таідид, барєарорлик шартлари ва тараєєиёт 
кафолатлари. -Т. Ўзбекистон, 1997. 152-бет. 
2
Каримов И.А. Ўзбекистон иєтисодий ислоіотларни чуєурлаштириш йўлида. -Т. Ўзбекистон. 1995. 11-б. 

---

jamiyatdagi ijtimoiy bo’hronlarni oldini olishda, ijtimoiy munosabatlarni muvofiqlashtirishda, 
ijtimoiy adolatni qaror topishida davlatning o’rni va roli saqlanib qolaveradi. 
Konstitutsiya va qonun ustunligi tamoyilining mohiyati mamlakatimiz hayotining hamma 
sohalarida qonun ustuvorligini ta’minlash, qonunga itoatkorlikni shakllantirishdan iboratdir. Bu 
tamoyilni davlatimiz rahbari I.A.Karimov shunday ifodalaydi: «Butun yangilanish va taraqqiyot 
jarayoni qonunga asoslanmog’i zarur. Iqtisodiy o’zgarishlar sanalgan, amaliy kuchga ega bo’lgan 
qonunga tayangandagina, bu o’zgarishlar sezilarli natijalar berilishi muqarar bo’lishi mumkin»
3
Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonunning ustunligi huquqiy davlatning asosiy belgisi 
sanaladi. Garchi, huquqiy davlat nazariyasi G’arbiy Evropada XVII-XVIII asrlarda yaratilgan, 
degan fikr mavjud bo’lsada, huquqiy davlat an’analari milliy davlatchiligimiz tarixiy tajribasida 
o’rta asrlardayoq mavjud bo’lgan. Jumladan, o’zbek davlatchiligining buyuk namoyondasi Amir 
Temur o’zi barpo etgan juda katta davlatni «Kuch adolatdadir» degan shior bilan idora etgan. 
Temur davrida maxsus tuzuklarga amal qilingan. Ana shu tuzuklarda jamiyat a’zolarining axloq-
odob qoidalari, mansabdor shaxslar va hukmdorlarning burchlari, davlat va qo’shinni boshqarish 
qoidalari aniq ifoda etilgan. 
Qonun ustuvorligi tamoyili, avvalo davlatning asosiy qonuni hisoblangan Konstitutsiyaning 
ustuvorligini ta’minlashni nazarda tutadi. Bu tamoyil mamlakatimiz Konstitutsiyasining 15-
moddasida quyidagicha ifodalangan: «O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasi va qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor 
shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar»
4
. 
Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish tamoyili ham o’zbek davlatchiligi an’analariga hamda milliy 
qadriyatlarimizga mos bo’lib, bu tamoyil mohiyati shundan iboratki, bozor iqtisodiyotiga o’tish 
sharoitida davlat aholini ijtimoiy himoya qilishni o’z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish 
doimo murakkab jarayon bo’lib, bu davr o’ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shunday 
sharoitda aholining ijtimoiy himoyaga muxtoj qatlamlarini o’z himoyasiga olish davlatning muhim 
vazifalaridan biri hisoblanadi.
Zaif va yordamga muxtoj kishilarga mexr va muruvvat ko’rsatish, ularni moddiy va ma’naviy 
qo’llab-quvvatlash xalqimiz turmush tarzidagi qadimiy an’ana, azaliy milliy qadriyat sifatida 
davlatchilik tajribasida ham o’z ifodasini topgan. Masalan, buyuk davlat arbobi Amir Temur o’z 
«Tuzuklarida» davlatni boshqarishda o’n ikkita qoidaga amal qilgan. Shu qoidalarda, jumladan: - 
Davlat, saltanat ustunlarini, aholining barcha qatlamlari bilan quvvatlash va ularning manfaatlarini 
himoya qilish;
Mamlakatdagi demografik shart-sharoitlarni, aholining turmush darajasini hisobga olib, 
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlat aholini ijtimoiy himoya qilish orqali 
kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirmoqda. 
Ra’iyat ahvolidan ogoh bo’lish, ulug’larini og’a qatorida, kichiklarini farzand o’rnida ko’rish5.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, o’tish tamoyili milliy xususiyatlarimizga, o’zbek 
davlatchiligi an’analariga mos bo’lib, bu tamoyil o’tish davrining murakkab xarakterini hisobga 
olgan holda, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni puxta o’ylab, ijtimoiy larzalarsiz, tadrijiy tarzda amalga 
oshirishni taqozo etadi. 
«O’zbek modeli»ni bugungi kunda demokratik jamiyat barpo etish muhim o’ziga xos modeli 
ekanini dunyoning juda ko’plab siyosatshunos etakchi olimlari o’rganmoqda va uni tahlil 
qilmoqdalar
1
. Masalan, rossiyalik tadqiqotchilar Gafarli M.S., Kasaev A.G., germaniyalik 
L.Levitin, Rossiya Fanlar Akademiyasining akademigi F.Burlatskiy uni yuksak baholashgan. 
3
Каримов И.А. Ўзбекистон иєтисодий ислоіотларни чуєурлаштириш йўлида. -Т.: «Ўзбекистон», 1995
4
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т. Ўзбекистон. 1992. 11-бет
5
«Темур тузуклари».-Т.,Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.1991.53-54,б
1
Қаранг: Гафарли М.С., Касаев А.Г.. Ривожланишнинг ўзбек модели: тинчлик ва барқарорлик – тараққиёт 
асоси. Т.: Ўзбекистон, 2001. –430 б.
Левитин Л. Ўзбекистон тарихий бурилиш палласида. Т.: Ўзбекистон, 2000. 368-б.
Дональд Карлайл Ўзбекистон Ўрта Осиё, истиқболдаги ўтмиш ва ҳозирги замон ва бошқалар. 

---

 «KPSS» deb atalmish aslida esa ulkan bir hududni o’z qo’lida ushlab turgan partiya-davlat
mashinasining so’nggi s’ezdida (1990 yil iyul) ham Prezidentning masalaga jiddiy e’tibor 
berganligi O’zbekistonning mustaqillik e’lon qilganligi shunchaki bir his-hayajonni to’kib solish 
emas, balki ortga qaytmaydigan strategik maqsad yoki akt ekanliginining yorqin isboti hisoblanadi. 
Shu nuqtai nazardan, 1991 yilning 31 avgust kunida O’zbekiston Respublikasi mutloq 
mustaqilligining e’lon qilinishini unga qadar amalga oshirilgan o’ziga xos siyosiy tayyorgarlik, 
umumxalq safarbarlikning qonuniy natijasi va keng miqyosli demokratik o’zgarishlar uchun sharoit 
yaratgan buyuk tarixiy voqea deb qarash to’g’ri bo’ladi. Aynan shundan e’tiboran, O’zbekistonning 
mustaqilligi, hududimizdagi barcha tarkibiy qismlarda; ya’ni davlat hokimiyatining quyidan 
yuqorigacha barcha bo’g’inlari, er osti va er usti resurslari, davlat boshqaruvi muassasalarining 
barcha tarmoqlari, millatning moddiy va intellektual salohiyati va tashqi aloqalarning barcha 
yo’nalishlarida tanho hokimligi e’lon qilinganligi amalda to’la milliy mustaqillikni bildirar edi. 
Uning xalqaro munosabatlarda sub’ektlar oladi. Endilikda O’zbekistonga nisbatan dunyodagi 
barcha davlatlari to’laqonli mustaqil sub’ekti sifatida va tub manfaatlarining birdan bir rasmiy 
ifodachisi ekanligini tan olgan o’zaro samarali munosabatlar o’rnatishga munosib xalqaro 
siyosatning mustaqil, daxlsiz sub’ekti sifatida munosabat bildirishlari uchun zarur huquqiy-siyosiy 
asos yaratildi. Mustaqil davlatimiz g’oyalarining nazariy va huquqiy asoslarini yaratish hamda 
uning shakllanishida – sobiq ittifoqda birinchi bo’lib, 1990 yil 24 martda (12-chaqiriq Oliy
Sovetining birinchi sessiyasi) O’zbekistonda Prezidentlik institutini ta’sis etish to’g’risidagi qarori 
bo’lgan edi. Ma’lumki, o’sha sessiyada I.A.Karimov O’zbekiston SSRning Prezidenti etib 
saylangan edi. Mamlakatimizda Prezidentlik institutining ta’sis etilishi nafaqat davlatchiligimiz 
milliy g’oyasini, balki xalqimizning bosqichma-bosqich siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun 
kurashning o’ziga xos yo’nalishining boshlanishi ham edi.
Prezidentlik institutining tashkil etilishi uzoq yillar mobaynida Respublikamizda ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va madaniy sohalarda to’planib qolgan muammolarni hal etishning 
birdan-bir to’g’ri echimi edi. 
Ma’lumki, dunyo davlatchiligi tarixiy rivojlanishida boshqaruvning asosan ikki shakli – 
monarxiya va respublika usullari mavjud. Respublika boshqaruvi o’z navbatida parlamentar va 
prezidentlik respublikalari ko’rinishlariga ega. Prezidentlik Respublikasi hozirgi kunda eng ko’p 
tarqalgan davlat boshqaruvi shaklidir. 2000 yilgi ma’lumotlarga ko’ra, BMTga a’zo 192 davlatdan 
146 tasida Prezident lavozimi mavjud
1
. 
Ularning aksariyat ko’pchiligi prezidentlik respublikalari hamdir. Bular AQSh, Argentina, 
Braziliya, Meksika, Frantsiya, Rossiya Federatsiyasi va boshqalardir.
Davlatchilik g’oyalarining nazariy asoslari va ularning shakllanishi jarayonlarini prezidentlik 
institutining ta’sis etilishi haqida batafsil fikr yuritishimizning asosiy sababi – Prezidentlik 
hokimiyatining manbai xalq ekanligi to’g’risidagi tarixiy tajribaning O’zbekistonga mos va 
zarurligi hamda davlat boshqaruvidagi eng samarali shakli ekanligining o’z isbotini tapayotganligi 
bilan belgilanadi. 
Prezident I.A.Karimov aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va 
qarama-qarshi kuchlar o’rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish 
zarurligiga alohida e’tibor berib kelmoqda. Bu mexanizm eng avvalo, jamiyatni erkinlashtirish 
orqali fuqarolarning har bir saylovga mamlakat taqdiri uchun siyosiy tanlash sifatida taqozo etadi. 
Odamlar o’z manfaatlari va maqsadlarini amalga oshirish, haq-huquqlarini himoya qilish uchun 
saylovlarda ishtirok etish zarurligini anglashi zarur bo’ladi.
Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, uning ehtiyojlarini qondirishda davlat qurilishi, 
boshqaruv tizimi va jamiyatni erkinlashtirish alohida ahamiyatga ega. Bu borada Prezident 
I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridayoq mamlakatning uzoqqa yo’naltirilgan 
maqsadlarini aniq va ravshan ifodalab berdi va davlat vakolatlarini asta-sekinlik bilan, bosqichma-
bosqich nodavlat va jamoat tashkilotlari zimmasiga o’tkazish, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish 
organlarining ya’ni mahallalarning rolini oshirib borish orqali demokratik jarayonlarni 
1
Мустақиллик изоҳли илмий-оммабоп луғат. Тошкент – 2000. 41-б. 

---

chuqurlashtirish zarurligini aytgan edi. Ana shu tamoyilning o’zi fuqarolarning bir jihatdan erkinligi 
va ozodligini ta’min etsa, ikkinchi tomondan o’z hayotlarini izga solishga, demak-ki, jamiyatni 
boshqarishga ishtiyoqini kuchaytiradi. Shaxs o’zini jamiyat hayotining hamma sohalariga daxldor, 
uning oldida burchli va mas’uliyatli ekanligini anglab boradi.
Prezident I.A.Karimov milliy taraqqiyot tamoyillarini ishlab chiqar ekan, O’zbekistonning 
birinchi navbatda insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy 
e’tiqodlaridan qat’i nazar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlat 
bo’lishiga katta umid bog’lamoqda. Bugungi bosqichda u demokratik institutlar faoliyatlari 
ko’lamlarini kengaytirish, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish va siyosiy madaniyatini oshirish, 
jamiyatda manfaatlar, turli xil qarashlar, siyosiy va e’tiqodiy raqobatlar o’rtasidagi muvozanatni 
ta’minlash, jamoat birlashmalarining hozirgi bosqichdagi ijtimoiy mavqeini oshirish, siyosiy 
partiyalar faoliyatini takomillashtirish, iqtisodiy hayotni erkinlashtirish, davlat qurilishini 
erkinlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish, hokimiyat bo’linishi printsipining insoniyat 
tomonidan umume’tirof etilgan tamoyillarini amalda qo’llash, davlat hokimiyati organlarining 
vakolatini nodavlat va jamoat tashkilotlariga o’tkazish masalalarini strategik vazifa darajasida 
anglashi kerak bo’ladi.
Agar O’zbekistonda 130 dan ortiq millat va elatga mansub turli dunyoqarash va turmush tarziga 
ega bo’lgan aholi yashaydigan, 10 dan ortiq diniy konfessiyalar faoliyat ko’rsatayotganligini 
nazarda tutadigan bo’lsak, ko’p millatli mamlakatda millatlararo murosa muhitini yaratish bo’yicha 
amalga oshirilayotgan ishlar jiddiy ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, jamiyatda turli diniy va 
g’oyaviy qarashdagi aholi tabaqalari intilishlarini uyg’unlashtirish, ularni mamlakat taraqqiyotini 
belgilaydigan g’oya atrofida birlashtirib, yo’naltirish favqulodda katta salohiyat taqozo etishi 
ravshan. Ayni chog’da umumiy fikrlarga kelish har bir inson erkinligi, shaxsiy talablari va 
rag’batini bo’g’ish hisobidan bo’lmasligi ham zarur. Zero, inson ilohiy va tabiiy qismatiga ko’ra 
mutlaq betakror hodisadir. Shu boisdan, ulug’ allomalarimiz ham mazkur masalaga alohida urg’u 
berib insonga berilgan muqaddas huquqlardan biri ixtiyoriy tanlov, me’yoriy muvozanatga intilish 
va haqni o’z rag’batiga ko’ra topa bilish salohiyati ekanligini alohida ta’kidlaganlar. Holbuki, 
millatidan, irqidan va dunyoqarashidan qat’iy nazar, mamlakat fuqarosi o’z ehtiyojlarini qondirish 
uchun barcha imkoniyatlarga ega bo’lishi, o’z hayotini ixtiyoriy tanlov asosida yo’lga qo’yilishi, 
jamiyatda barqarorlik muvozanatini saqlash, murosaga kelish va bir-birini tushunish, o’zaro 
hamjihatlik va demokratik ishtirok makonini qaror toptirish uchun keng ko’lam yaratadi.