1323-cü il hicri ilində (1905-ci miladi ilində) Qafqazda qəflətən baĢ verən erməni-müsəlman davasının tarixi

36 
 
keçmiĢdir.  AxĢam  zamanı  Ġsfəndiyar  bəy  dəvət  olunduğu  yerə  -  qonaqlığa 
gedərkən yolda QriĢa adlı davaçının dükanına girir və QriĢadan bu sualları eĢidir: 
-  A  bəy!  Nə  üçün  pristav  mirzəsi  Ġsrail  Teroqanesovdan  sual  etmədin  ki, 
Ağa bəy hara gedir?! 
Ġsfəndiyar bəy: 
-
 
Mən özüm onu gedəndə gördüm, - buyurunca, QriĢa: 
-
 
Yox, çox təvəqqe edirəm, gedib bir sual edəsiniz, - söyləyir. 
Ġsfəndiyar bəy: 
-
 
Çox gözəl, sən ki bilirsən, söylə, daha Ġsraildən sual etmək nəyə lazım? - 
dedikdə, QriĢa təkrar olaraq: 
-
 
Ġsraildən sual ediniz, - söyləyir. 
Bu sorğu-sualdan sonra Ġsfəndiyar bəy öz-özünə: "Ey dili-qafil, olmaya Ağa 
bəy  erməni  komandanı  olduğuna  görə  bir  təĢəbbüs  üstünə  getmiĢdir",  -  deyə 
düĢünüb Ġsraildən məsələni öyrənmək üçün səbirsizlik göstərir. Onun: 
-
 
Ġsrail, Ağa bəy hara getmiĢdir? - sualına: 
-
 
Ağa bəy atından yıxılıb qolu-qıçı sınmıĢ. Çırağüz kəndinə aparılmıĢdır, - 
cavabını  alır.  Müxtəsər,  Ġsfəndiyar  bəy  bir  Ģəkkə  düĢsə  də,  tərəddüd  içində 
Mürsəlin qonaqlığına gedir. 
ĠğtiĢaĢ xəbərləri. Mürsəl adlının qonaqlığından bir gün sonra bazarda alıĢ-
veriĢ  edən  ermənilər  dükanlarını  yığıĢdırıb  qeyri-təbii  surətdə  tələm-tələsik 
qaçhaqaç salırlar. Səbəbi sual olunduqda cavab verməyib qaçmağa davam edirlər. 
Çox  sonra  məlum olur ki,  ġuĢada  müharibə  baĢlanmıĢdır.  Müsəlmanlar bir xəbər 
öyrənmək  məqsədi  ilə  Ģəhərə  vurduqları  teleqrama  -  "müharibə-filan  yoxdur,"  - 
cavabını  alırlar.  Bir  neçə  gün  keçmiĢ,  ermənilər  yenə  bazara  qayıdıb  alıĢ-veriĢlə 
məĢğul  olurlar.  Məqsədləri  isə  müharibə  təhlükəsi  gözləndiyi  üçün  dükanlarını 
ağır-yüngül etmək imiĢ. 
Xülasə,  bir  gün  məlum  oldu  ki,  bazarda  üç  nəfərdən  baĢqa  erməni 
qalmamıĢdır. 
Bu  iĢlərdən  müsəlmanlara  Ģəkk  hasil  olub  teleqram  kontorundan  əhval 
tutunca  ġuĢada  qızğın  müharibə  olduğu  aĢkar  oldu.  Bu  xəbər  yayılar-yayılmaz 
müsəlmanlar hər tərəfdən ġıxlı kəndinə yığılıb bu iĢlər üçün ümumi bir Ģura edildi. 
ġurada olan ġuĢa əhli və  sair camaat "gərək Ģəhərə gedək"  - deyə, atlarına minib 
yola çıxdılar. Az-çox yol getmiĢ ikən Cəbrayıl və Qaryagin camaatı hərbi silahlarla 
silahlanıb yola çıxaraq ġuĢa əhli ilə Ağdam yolu getməyə baĢladılar. Cəbrayıl əhli 
300 süvari qüvvə ilə Molla Nəsrəddin yolu ilə irəliləyib ġuĢa uyezdinin Cəbrayıl-
Qaryaginlə  qonĢu  ġeyxməli  adlı  kənddə  toplaĢırlar.  Bir  neçə  mülahizə  ilə  həmən 
gecə  kənddə  qalıb  hər  tərəfə  kəĢf  qolları  çıxarırlar  və  məlum  olur  ki,  Ağa  bəy 
ĠĢxanovun atından  yıxılması  yalan imiĢ. O, çoxlu əsgər toplayıb Nur Məhəmməd 
dəyirmanı adlı geniĢ bir düzdə hərbi təlim keçməkdədir. 

---

37 
 
Müsəlmanlar  bu  xəbəri  alınca  "bu  erməniləri  burada  qoyub,  Ģəhərə 
getməyin adı yoxdur"  -  deyib, Ağa  bəyin hərbi qüvvəsini öyrənmək üçün ora  üst 
baĢını dəyiĢmiĢ bir neçə adam göndərirlər. 
Müharibə  məktubları.  ġeyxməli kəndində toplanmıĢ islam süvariləri Ağa 
bəyin dəstəsinin Nur Məhəmməd dəyirmanı adlı geniĢ mənzərəli bir düzdə mövqe 
tutaraq  təlim  etmək  xəbərini  aldılar.  Lakin  qüvvəsini  öyrənmək  istədilərsə  də, 
casuslardan baĢqa bir məlumat əldə edə bilmədilər. Bu səbəbdən hər tərəfdən kəĢf 
qolları çıxarıb Ağa bəyin komandası altında düĢmənin 1000 nəfərə qədər süvari və 
piyadası olduğu yəqin edildi. 
Müsəlmanlar  ġeyxməli  kəndində  əsgərlərinin  sayını  götür-qoy  edib  500 
süvariyə üç yüz piyada könüllü əsgər də daxil edib, səkkiz yüz qüvvə ilə Ağa bəylə 
müharibəyə  giriĢməyə  qərar  verdilər.  Müsəlman  əsgərləri  səfər  halına  qoyulub 
müharibə  üçün  ovçu  dəstələri  çıxardılar.  Müsəlmanların  ovçu  əsgərləri  bir  güllə 
məsafəsinə  yaxınlaĢar-yaxınlaĢmaz,  düĢmən  mövqeyini  atəĢ  ilə  döyməyə 
baĢladılar. Bu halda  müsəlman piyada  könüllü əsgərləri  yol açaraq düĢmənin sağ 
tərəfini gülləyə tutmaqla yürüĢə baĢladılar. Sol tərəfdən isə müsəlmanlar bir piyada 
dəstə ilə erməniləri Ģiddətlə hədələyirdi. 
Ermənilər isə  qoĢunlarını firqələrə  bölməyib bir komandanın   iĢarəsi    ilə  
bir    yerdə    toplanmıĢ    halda    müharibə  etdiklərindən,  müsəlman  piyadaları  ovçu 
sədləri  düzəltməklə  düĢmənin  ümumi  qüvvəsini  sıxıĢdırıb  hədələyirdi.  Digər 
tərəfdən piyadaların  arxasından  müsəlman süvariləri atəĢ açıb erməni süvarilərini 
çevrəmə halına qoyaraq piyadalarından ayırırdı. Sübhdən axĢama dörd saat qalana 
kimi  qanlı  müharibə  olub  erməniləri  qaçmağa  məcbur  etdilər.  Müsəlman  firqə 
komandanları ermənilərin qaçmalarını görüncə piyada əsgərləri iĢarət ilə geri çəkib 
ümum  süvari  qüvvəsi  ilə  düĢməni  təqibə  baĢlayırlar.  Ermənilər  qaçdıqlarından 
əsgərlərin nizamları pozulmuĢ, elə buna görə də dümdar dəstələri buraxa bilməyib 
çox tələfat  verirdilər. Ermənilər geri çəkilib Düdükçü adlı ermənilərə  mənsub bir 
kəndə  tökülüĢdülər.  Bunu  görən  müsəlman  ovçu  piyadaları  kəndin  mühüm 
mövqelərini tutaraq atəĢ açdılar. Müsəlman süvariləri dəxi müharibəyə baĢlayınca 
ermənilər 10 nəfər  tələfatla  kəndi boĢlayıb qaçmağa üz  qoydular. Bu  vaxt axĢam 
yaxınlaĢdığından həm də hərb meydanı son dərəcə maneəli, daĢlıq və sair keçidlər 
olduğundan  erməni  qaçqın  dəstələrini  təqib  etməyib  kəndi  dağıdıb  qarət  etdilər. 
Ermənilərin  böyük  komandanı  ĠĢxanov  özünün  süvar  olduğu  atla  və  bir  neçə  də 
sair  at  qənimət  kimi  ələ  keçirildi.  Qaranlıq  düĢən  kimi  müsəlman  əsgərləri  hərb 
meydanında  kifayət  qədər  mühafizə  dəstəsi  və  kəĢf  qolları  qoydular  və 
qənimətlərini də götürüb ordugaha qayıtdılar. 
Çəmənli  müharibəsi.  Sübh  zamanı  müsəlmanların  gəzmə  əsgərləri 
ermənilərin yığılıb Çəmənli adlı müsəlman kəndinə hücum etdiyini xəbər verdilər. 
Müsəlmanlar  dünənki  hərb  meydanını  mühafizə  qoĢununa  tapĢırıb,  özləri  nizami 
bir qüvvə ilə Çəmənli kəndinə yürüĢə baĢlayırlar. Bu vaxtda ermənilər Haxulu adlı 
erməni kəndindən Çəmənli əleyhinə hərəkətə baĢlayıb yürüĢ edirlər. Müsəlmanlar 

---