haqiqiy parishonxotirlik
deb ataladi.
Haqiqiy parishonxotirlikdan aziyat chekuvchi insonning ixtiyoriy diqqati o‘ta
beqarorligi va chalg‘ib turishi bilan farqlanadi.
Haqiqiy parishonxotirlikning sabablari turlichadir.
Bular asab tizimining
umumiy izdan chiqishi, qon kasalliklari,
kislorod etishmovchiligi, jismoniy yoki
aqliy toliqish, og‘ir hissiy kechinmalar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, diqqat
parishonxotirligining sabablaridan biri olingan taassurotlarning ko‘pligi,
shuningdek, betartib havas va qiziqishlar ham bo‘lishi mumkin.
Diqqat o‘zining rivojlanish bosqichlariga
ega. Bola hayotining birinchi oylarida faqat
ixtiyorsiz diqqatning mavjudligi kuzatiladi.
Bola dastlab kuchli yoki keskin farq qiladigan tashqi qo‘zg‘atuvchilarni sezadi. Uch
5. Diqqatning rivojlanishi
Diqqat
Fiziologik asoslar
Diqqat xossalari
Dominantlik hodisasining mavjudligi
Yuqori va pasaygan
qo’zg’aluvchanlik qismlari o’rtasida
salbiy induksiyaning mavjudligi
Yangi shartli reflector aloqalarning
hosil bo’lishi
Bosh miya po’stlog’i qismlarining
yuqori qo’zg’aluvchanligi
Diqqatni taqsimlash
Diqqatning bo’linishi
Diqqatni jamlash
Diqqatning barqarorligi
Diqqat hajmi
Diqqatning chalg’ishi
oylik bo‘lishi bilan bola, hayoti bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ob’ektlar bilan ko‘proq
qiziqa boshlaydi. 5-7 oyligida bola etarlicha uzoq vaqt davomida qandaydir jismni
kuzatishi, ushlab ko‘rishi, og‘ziga olishi mumkin. Ayniqsa,
yorqin va yaltiroq
jismlarga bo‘lgan qiziqishi yaqqolroq ko‘rinadi. Bu ixtiyorsiz diqqatning to‘la
rivojlanganligidan dalolat beradi.[2]
Ixtiyoriy diqqatning nishonalari, odatda, birinchi yilning oxiri ikkinchi yilning
boshlariga kelib, namoyon bo‘la boshlaydi. Bolada ixtiyoriy diqqatning shakllanishi
va rivojlanishi uni tarbiyalash jarayoni bilan bog‘liq. Bolaning atrofidagi odamlar
asta-sekin bolani o‘zi istaganini emas, balki, uning qilishi zarur bo‘lganlarni
bajarishga o‘rgatib boradilar.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o‘yin katta ahamiyatga ega. O‘yin
jarayonida bola o‘z harakatlarini o‘yin talablariga muvofiqlashtirishni va ularni
qoidalarga mos ravishda yo‘naltirishni o‘rganadi. Ko‘pchilik
jismlar va hodisalar
bilan tanishib borish, oddiy munosabatlarni farqlash malakasining asta-sekin
shakllanishi, ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatlashish, ular bilan sayr qilish
va o‘yinlar o‘ynash, boshqa jismlar va o‘yinchoqlarni o‘ynatish –
bularning
barchasi bolaning shaxsiy tajribasini boyitadi, shu bilan birga, uning qiziqishlari va
diqqatini rivojlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining
etarlicha barqaror emasligidan iborat. Bola yot seskantiruvchilarga oson chalg‘iydi,
uning diqqati o‘ta hissiyotlidir. Asta-sekin bolada mashqlar va iroda kuchi
yordamida o‘z diqqatini boshqara olish layoqati shakllanadi[1]
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida maktab alohida ahamiyat kasb etadi.
Maktab mashg‘ulotlari jarayonida bola intizomga o‘rganadi, unda
qunt qilish, hulq-
atvorini nazorat qilish layoqati shakllanadi. SHuni aytib o‘tish lozimki, maktab
yoshida ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi ham ma’lum bosqichlardan o‘tadi.
Boshlang‘ich sinflarda bola mashg‘ulotlarda o‘z hulq-atvorini to‘liq nazorat qila
olmaydi, unda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi.
Yuqori sinflarda o‘smirning ixtiyoriy diqqati yuqori
taraqqiyot darajasiga
ko‘tariladi. O‘quvchi etarlicha uzoq vaqt davomida ma’lum faoliyat turi bilan
shug‘ullana oladi, o‘z hulq-atvorini nazorat qiladi. Lekin, shuni ko‘zda tutish
lozimki, diqqat sifatiga tarbiyalash sharoitlarining o‘zi emas, balki, yosh
xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. 13-15 yoshlarda sodir bo‘ladigan
fiziologik
o‘zgarishlar yuqori darajadagi toliqish va ta’sirchanlik bilan birgalikda kechadi, va
ba’zi holatlarda diqqatning pasayishiga olib keladi.[1]
Shunday qilib, diqqatning rivojlanishida ikki asosiy bosqichni ajratish mumkin:
asosiy xususiyati tashqi tomondan belgilangan diqqatning ustunligidan iborat
bo‘lgan maktabgacha rivojlanish bosqichi va ichki diqqatning jadal rivojlanishi
xususiyatiga ega bo‘lgan maktab davri rivojlanishi bosqichlaridir.