A.A. Uxtomskiy tomonidan oldinga surilgan dominantlik tamoyiliga ko‘ra,
miyada doimo ma’lum vaqt ichida nerv markazlari faoliyatini belgilab beruvchi va
shu bilan inson hulq-atvoriga ma’lum yo‘nalganlik bag‘ishlovchi qo‘zg‘alishning
vaqtincha hukmron o‘chog‘i mavjud bo‘ladi.
Dominantlik xususiyatlariga
asoslangan holda nerv tizimiga keluvchi impulslar to‘planadi va jamlanadi, shu
vaqtning o‘zida boshqa markazlar faolligi susayadi, buning hisobiga qo‘zg‘alish
kuchaytiriladi. Bu xossalarga binoan, dominantlik qo‘zg‘alishning
barqaror
o‘chog‘i hisoblanadi, bu esa o‘z navbatida diqqat jadalligini mustahkamlovchi nerv
mexanizmini tushuntirishga imkon yaratadi.[1]
SHunday bo‘lsada, na nerv jarayonlari induksiyasi qonuni, na dominantlik
ta’limoti diqqatning, ayniqsa, ixtiyoriy diqqatning mexanizmlarini to‘laligicha ochib
bera olmaydi. SHuning uchun, hozirgi zamon fanining
taraqqiyoti diqqatning
fizilogik mexanizmlarini tushuntirib berishga urinayotgan qator konsepsiyalarning
paydo bo‘lishiga olib keldi. Hozirgi zamon tadqiqotchilari neyrofiziologik
jarayonlarga ko‘proq e’tibor ajratadilar. Sog‘lom odamlarda diqqatning zo‘riqishi
sharoitlarida miyaning istalgan sohasida biolektrik faollikning o‘zgarishlari yuzaga
kelishi aniqlandi. Bu faollikni peshona sohasida joylashgan neyronlarning alohida
turi faoliyati bilan bog‘laydilar. Neyronlarning birinchi turi – «yangilik detektorlari»
yangi rag‘batlar ta’sirida faollashadilar va ularga o‘rganib qolish darajasiga ko‘ra
faollikni kamaytiradilar. Ulardan farqli ravishda «kutish» neyronlari organizm
dolzarb ehtiyojni qondirish qobiliyatiga ega bo‘lgan ob’ekt bilan uchrashganidagina
qo‘zg‘aladilar.
Shunday qilib, diqqat bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan miya tuzilmalarining
yaxlit tizimi faolligi bilan ta’minlanadi. Diqqat fiziologik mexanizmlarining o‘ta
murakkab tuzilishi va uning tabiatiga nisbatan qarama-qarshi
nuqtai nazarlar
diqqatning bir qator psixologik nazariyalarining paydo bo‘lishiga olib keldi.
Diqqatning nazariyalari orasida T. Ribo nazariyasi keng ommalashgan nazariya
hisoblanadi, uning fikricha, diqqat har doim hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular
yordamida yuzaga keladi. Uning fikriga ko‘ra, ixtiyoriy diqqatning jadalligi va
davomiyligi diqqat ob’ekti assotsiatsiyalangan emotsional holatning jadalligi va
davomiyligi bilan ta’minlaganligi sababli, T. Ribo hissiyotlar va ixtiyoriy diqqat
o‘rtasidagi alohida uzviy bog‘liqlikni ko‘ra oldi.[2]
Bundan
tashqari, T. Ribo diqqat doimo organizmning jismoniy va fiziologik
holatlarining o‘zgarishlari bilan birgalikda kechishini uqtiradi. Bunda diqqat
tabiatini tushuntirishda Ribo harakatlarga alohida o‘rin ajratadi. Uning fikricha,
diqqatning jamlanganlik holati organik reaksiyalar bilan birga diqqatni ma’lum
darajada tutib turishning zaruriy sharti sifatida namoyon bo‘ladigan tana, yuz, gavda,
oyoq-qo‘llar qismlarining harakatlari bilan birgalikda kechadi. Biror-bir ob’ektda
diqqatni jamlash va ushlab qolishga ketkaziladigan
urinish har doim fiziologik
asosga ega bo‘ladi. Bu holatga, Riboning fikri bo‘yicha, mushak zo‘riqishi mos
keladi, diqqatning chalg‘ishi esa, mushak charchog‘i bilan bog‘liq bo‘ladi. Bundan
kelib chiqadiki, ixtiyoriy diqqat siri, Ribo nuqtai nazariga ko‘ra,
harakatlarni
boshqarish qobiliyatidan iborat. SHuning uchun ushbu nazariya
Dostları ilə paylaş: