9- mavzu. Sanoat – milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i
Yüklə 89,39 Kb.
|
dinamikasi (ming tonna)
*Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika kumitasi ma’lumotlari O‘rta Osiyodagi birinchi zamonaviy metallurgiya zavodi kurilishi umumxalq xashari yuli bilan 1942 yilda boshlanadi va 1944 yilning 5 martida dastlabki metall eritmasi olinadi. Rangli metallurgiya — respublika metallurgiyasining eng muxim, etakchi tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Sanoatning bu turi O‘zbekistonda XX asrning 25-yillaridan rivojlana boshladi. Asta-sekin rangli, nodir va kimmatbaxo metall (mis, kurgotin, ruh volfram, molibden, kumush, oltin, simob) konlari topildi. Rangli metallar sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarini intensivlashtirish, turli foydali kazilmalarning yangi konlarini uzlashtirish hisobiga rangli metallurgiya ishlab chiqarishini rivojlantirish muljallanmokda, shu bilan birga, yangi fabrika va konlar barpo etiladi. Jizzax viloyatida Uzkulok kurgoshin-rux koni, Surxondaryo viloyatida Xonrizm kon boyitish korxonasi kuriladi. Olmalik kon-metallurgiya kombinatida mis, ruh sulfat kislotasi va yuldosh elementlarni ishlab chiqarish kupaytiriladi. O‘zbekiston kombinatida yirik gobaritli molibden va volfram prokati xamda boshqa maxsulotlar ishlab chiqarish muljallanmokda. Oltin kazib olish sanoati. Markaziy Osiyoda, xususan, xozirgi O‘zbekiston erlarida miloddan avvalgi VI-V asrlardayok oltin kazib olingan va undan turli takinchoklar, zargarlik buyumlari, bezaklar yasalgani mavjud arxeologik topilmalardan ma’lum. Tugma (erkin uchraydigan) oltin konlarini uzlashtirishga kadar oltin asosan sochma konlarda juda ibtidoiy usullarda oltin zarralari aralash kumni kuy terisi korejagan yogoch togoralarda yuvib, ajratib olingan. Sochma oltin olish X-XI asrlarda CHotkol, CHirchik, Norin, Koson, Suh Zarafshon, Darvoz daryolari vodiylarida olib borilganlagi xakida ma’lumotlar bor. O‘rta asrlarda oltinli kumlarni yuvish bilan birga mugullar boskiniga kadar kovlangan CHotkol-Kurama, Nurota toglarida, markaziy Kizilkumdagi konlarda tugma oltin kon laximlari xozirgacha saklanib kolgan. O‘zbekistonda ma’lum bo‘lgan konlarning ko‘pchiligidan kadimgi konchilar qisman foydalanganlar. Markaziy Osiyoning mineral xomashyo resurslarini urganishda jonlanish asrning 80-yillarida — Rossiya imperiyasi Turkiston ulkasini bosib olgan davrda yuz berdi; ulkaning barcha joylarida tadkikotlar utkazildi, geologik kartalar to‘zildi, ayrim konlar tavsiflandi. Oktyabr tuntarishigacha CHirchik, Piskom va CHotkol daryolari vodiylarida kichik-kichik oltin izlovchi korxonalar oltin olish bilan shugullanganlar, 1913-17 yillarda Obiraxmat darasi (Toshkent viloyati) dagi oltin konidan foydalanilgan. O‘zbekistonning mineral xomashyo boyliklarini anikdash, uni kazib olish va aksari qismini markazga tashib ketish Oktyabr tuntarishidan keyin xam davom etgan. Noyob metall konlarini kidirib topish va ulardan foydalanish muammolarini xal kilish ishlarida markaziy ilmiy muassasalar faol ishtirok etdilar. 30-yillar boshida. «O‘zbekoltinnoyobmet» tresti tashkil etildi. Usha yillari Oxangaron, CHirchik daryolari vodiylarida, Kurama toglarida oltin izlovchilar oltinni kumni yuvish usulida ajratib olganlar, Lekin yillik oltin olish bir necha un kg. dan oshmagan. Keyinchalik usha joylarda rudali oltin konlari topildi va ishga solindi. 1941-45 yilarda oltin izlovchilik (artel) yuli bilan oltin ajratib olish jadal olib borildi, olingan yillik oltin mikdori kariyb 50 kg ga etdi. 1950 yilda sochma oltin izlash ishlari tuxtatildi. Rudali oltin izlash va kidiruv buyicha olib borilgan tadkikotlar natijasida Korakuton, Bichanzor, Pirmurob, Gusaksoy, sungra Kuchbulok, Muruntov, CHormiton, Marjonbulok, Kauldi, Kizilolmalisoy, Sarmich va boshqa rudali oltin konlari topildi. 1965 yilda Metallurgiya vazirligiga buysinuvchi «O‘zbekoltin» birlashmasi va boshqa oltin kazib olish korxonalari tashkil etildi. Birlashma kazib olgan flyus rudalaridan Olmalik kon-metallurgiya kombinatining kimyo eritish zavodida oltin ajratib olish yulga kuiildi. 1970 yili CHodak oltin koni ishga tushirildi. Usha vaktdan respublikada oltin kazib olish sanoati shakllandi, oltin olish oldingi yillardagiga nisbatan uch marta ko‘paydi. 1972 yilda Kuchbulok koni va Angren oltin ajratish fabrikasi loyixa kuvvatlarida ishlay boshladi. 1977 yili Kauldi, 1980 yil Marjonbulok oltin kazib olish majmui, 1989 yil Zarafshon va Kizilolmalisoy konlari foydalanishga topshirildi. Respublika mustakillikka erishishi bilan O‘zbekiston xukumati uzok yillar davomida sobik ittifok ixtiyorida bo‘lgan oltin kazib olish sanoatini respublika mustakilligini mustaxkamlash yulida, rivojlantirish buyicha bir qancha tashkiliy choralar kurdi. «O‘zbekoltin» birlashmasi negizida Uzbe- kiston Respublikasining Kimmatbaxo metallar Davlat Kumitasi tashkil etildi (1992 yil). Bu kumita 1994 yil O‘zbekiston oltin kazib olish va olmosga ishlov berish korxonalari uyushmasi («Uzolmosoltin»)ga aylantirildi. «Uzolmosoltin» uyushmasi (Toshkent shaxrida) va boshqaruvi Navoiy shaxrida bo‘lgan «Kizilkum-kamyobmetaloltin» kokerni (1991) faoliyat ko‘rsatmokda. «Uzolmosoltin» uyushmasi tarkibida Angren, Marjonbulok (Jizzax), CHodak (Namangan), Kauldi (Toshkent), Zarmiton (Samarkand) oltin konlari, olmos kirralash fabrikasi (Toshkent viloyati) va boshqa tashkilotlar bor. Respublikada oltin kazib olish sanoatining ikkinchi yirik markazi «Kizilkum-kamyobmetaloltin» konkernining bosh korxonasi — Navoiy kon- metallurgiya kombinatidir. Kombinat Muruntov va boshqa oltin konlarini ishga. tushirish maksadida 1958 yildan boshlab kurila boshlagan. Uning asosiy ishlab chiqarish kuvvatlari Zafarobod, Nurobod, Zarafshon, Uchkuduk shaxarlarida joylashgan. YAngi kuvvatlarni ishga. tushirish jadal olib borilmokda. Kombinatda zargarlik buyumlari zavodi ishlab turibdi. Zarafshonda 1993 yilda tashkil etilgan oltin kazib olish buyicha O‘zbekiston - AKSH «Zarafshon-Nyumont» kushma korxonasi 1995 yilning may oyidan maxsulot bera boshladi. Buyuk Britaniyaning «Lonro» firmasi bilan birgalikda Markaziy Kizilkumda oltin rudalari koni ishga tushirildi va oltin ajratib olish buiicha katta korxona — «Amatayti Gold-fildz» kushma korxona loyixasi amalga oshirildi. Respublikada 40 ta oltin koni aniklangan bulib, xozir bu konlarning fakat 12 tasi kazilmokda. Oltinning asosiy zaxiralari Markaziy Kizilkumdagi oltin konlarida mujassam. O‘zbek oltini jaxonning eng yuqori sifat standartlariga mos bulib, turtta tukkiz raqami bilan baxolanadi va u oxirgi 20 yilda e’tiroz (reklamakiya) olgani yuk. Sunggi yillarda u sifati uchun bir necha bor xalqaro sovrinlar bilan takdirlandi. Evroosiyo kontinentida eng katta hisoblanadigan, rudasi tarkibida oltin kup bo‘lgan Muruntov koni dunyodagi gigant konlari jumlasiga kiradi. Ushbu konning topilishi xalqaro geologiya jamoatchiligi tomonidan oltin kazib chiqarish buiicha XX asr ikkinchi yarmining eng katta kashfiyoti deb e’tirof etildi. Muruntovdagi affinit korxonasida zamonaviy oltin tozalash texnologiyasi joriy etilgan bulib, u bir qancha nou-xauni uz ichiga oladi. Bu esa, juda yaxshi tovar ko‘rinishiga ega bo‘lgan yuqori probali oltin olish imkoniyatini beradi. Mamlakat mustakilligining dastlabki yillarida infrato‘zilmasi yuqori darajada rivojlangan Samarkand va Toshkent viloyatlarida oltin rudali konlar aniklandi va razvedka kilindi. Dunyoning eng yirik oltin rudali provinkiyasi bo‘lgan Kizilkumdagi Muruntov koni bilan bir katorda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aritontov, Turbay va boshqa yangi konlar aniklandi va urganildi. Xozirgi O‘zbekistonning oltin zaxiralari dunyoning eng mashxur va ishonchli banklarida saklanmokda. Ular orasida nemis «Doyche bank»i va SHveykariyaning «YUBS» banki bor. Respublika xukumati katta daromad olish uchun bu oltinni ma’lum vaktga valyutaga aylantirmokda. Oltin zaxiralarini garovga olib, O‘zbekistonga strategik iqtisodiy loyixalarni amalga oshirish uchun kreditlar ajratilmokda. Xulosa kilib shuni aytish kerakki, oltin kazib chiqarish buyicha juda katta ishlar amalga oshirildi. Natijada O‘zbekiston oltin kazib chiqarish buyicha dunyoda ettinchi o‘ringa, MDH da esa ikkinchi (Rossiyadan keyin) o‘ringa chikib oldi. Axoli jon boshiga oltin ishlab chiqarish xajmi buyicha O‘zbekiston MDXda birinchi va dunyoda beshinchi o‘rinda turadi. Mustakillik yillarida oltin kazib olish buyicha erishilgan daraja xakida 8-jadval orkali muayyan tasavvurga ega bo‘lish mumkin. 7-jadval Yüklə 89,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|