A f s e a fəLSƏFƏ
Yüklə 5,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- - 134 - Milli-m
- - 135 - F əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
Milli-m ənəvi dəyərlər Muğam fəlsəfəsi Müşfiq Şükürov ∗ Muğam insan ekzistensiyasına səyahətin ən hikmətli və eyni zamanda son d ərəcə estetik formalarından biridir. İnsani mövcudluğun mürəkkəb m ənzərəsi burada musiqinin dili ilə özünün dərin təsvirini tapmışdır. Lakin bu musiqinin hikm ətli olması təkcə onun dərinliyi təsvir imkanları ilə deyil, h əm də aşkarladığı fəlsəfə və ekzistensial problemlərə verdiyi çözümlə şərt- l ənir. Və muğam bir daha çözümün dərinliklə dialektik əlaqəsini də əyani sur ətdə göstərmiş, sübut etmiş olur. Ekzistensial d ərinliyi olmayan fəlsəfə heç bir həqiqi həll təklif edə bil- m əz. Bu baxımdan, muğam bir daha bu gün əhəmiyyətini layiqincə qiymət- l əndirə bilmədiyimiz fəlsəfi dərinlik məsələsini gündəmə gətirir. Dərinlik s əviyyəsinə görə isə bəşər mədəniyyətində muğamla bir rəfə qoyula biləcək musiqi nümun ələri elə də çox deyil. Q ərb və Şərq fəlsəfi ənənələrinin qarşı-qarşıya qoyulması bu günkü qlob allaşan mədəniyyətin başlıca baş ağrılarındandır. Bu problem uydurul- ma deyil, real v ə həllini gözləyən problemdir. Onun aydınlaşması bəşəriyyə- tin sonrakı davamlı inkişafı üçün peal perspektivlər müəyyən edə bilər. Bu- rada biz q əsdən “həlli” əvəzinə “aydınlaşması” sözündən yararlandıq. Zira bir şərqli kimi düşünürük ki, insani problemlər mahiyyətcə şüur düyünlərin- d ən başqa bir şey deyillər. Və onların həlli məsələnin aydınlaşması, işığa çı- ∗ Ph.D., AMEA- nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq institutunun böyük elmi işçisi. - 134 - Milli-m ənəvi dəyərlər xa rılması ilə həll olunur. Bu düyünlərin iskəndərcəsinə qılıncla “çözülməsi” ənənəsi düyünlərin artmasına səbəb oldu sadəcə. Nə qədər ki, fərdi və ictimai şüurun qaranlıq, ziddiyyətli sahələri mövcuddur, gerçək həyat daxili ziddiyy ətlərin görünən metaztazları ilə dolu olacaqdır. Və aydındır ki, zahird ə onlarla döyüşmək heç bir fayda verməyəcəkdir. Bel əliklə, Şərq fəlsəfəsi ilə Qərb fəlsəfəsinin qarşı qoyulması uydurul- ma problem deyil. Müasir f əlsəfə dərsliklərinə nəzər salın. Şərq fəlsəfəsinin çözüml əri onlarda qeyri-ciddi, əksər hallarda qeyri-professional (çox zaman açıqca diletantcasına) bir şəkildə işıqlandırılır. Əgər müasir dünya nizamı Q ərbin texnologiyaları (istər texniki, istərsə də humanitar) ilə qurulursa, de- m əli, Şərq ciddi dialoq tərəfdaşı kimi nəzərdən atıla da bilər. Halbuki Şərq minillikl ərlə dayanıqlı inkişaf edən sivilizasiyalara həyat vermişdir. Həyati modell ər yaratmışdır. Son bir neçə əsrdə qərbin insan ekzistensiyasında aparmaq ist ədiyi sonu şübhəli eksperimentlərə uymaq nə dərəcədə əsaslıdır? Şərq fəlsəfəsi isə bu günkü üzdəki texnoloji feyerverkə etina etməyə- r ək müasir sivilizasiyanı ruhani xəstəlik kimi dəyərləndirir. Qərbin bu xəstə- likd ən çıxmaq üçün reseptləri varmı? O, maddi problemləri həll etmək üzrə “ixti saslaşmışdır”, əgər belə demək caizdirsə. Odur ki, Şərqlə Qərbin dialo- qu yalnız ilk yaxınlaşmada narazı Şərqi sakitləşdirmək, onun bir növ “kön- lü nü almaq” üçün lazımdır. Daha dərin yaxınlaşmada, əslində, bu dialoqun m əsuliyyətsizcəsinə bəşəriyyəti arxasına alıb uçuruma yüyürən Qərbin və son əsrlərin çaşqınlığından çıxa bilməyən Şərqin özünün xilası üçün gərəkli olduğunu aşkarlayır. Dialoqda bəşəriyyətin ayılmaq şansı var. Hesab edir əm ki, bu haşıyə bizim tədqiqatımız üçün zəruridir. Çünki mu ğamın dərin və həyəcanlandırıcı fəlsəfəsini olduğu kimi təqdim etmək üçün f əlsəfi auditoriyanın gözləmələrinə refleksiya etməmək mümkün deyil. Mu ğamın fəlsəfəsi qədim, ekzotik deyil, canlı, müasir və əbədi bir fəlsəfə ki mi qavranılmalıdır. Zira rəssamlıqda da natürmort qurularkən əsas obyek- tin düzgün v ə əlverişli işıqlandırılmasına nail olmaq zəruri vəzifədir. Q ərb fəlsəfi ənənəsi əsas etibarı ilə rasional ənənələrdə inkişaf edən f əlsəfədir. Burada fəlsəfəyə qarşı qoyulan əsas tələblər subut metodikası və arqumentasiya yet ərliyi ilə bağlıdır. Və şərq fəlsəfəsini də bu baxımdan, ta- mamil ə ədalətsizcəsinə, spekulyativ mülahizələrə əsaslanaraq zəif inkişaf etmiş fəlsəfə kimi dəyərləndirirlər. (Bilirik ki, Qərbin dahi filosofu Hegel də bel ə düşünürdü.) Halbuki şərq fəlsəfəsinin ən əsas və ən yetərli arqumenti - 135 - F əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 h əmişə bir şey olmuşdur – ekzistensial dərinlik! Fikrimizcə, böyük Nəsimi- nin aşağıdakı misraları elə məhz bu arqumenti ortaya qoyur: “Kims ə gümanü zənn ilə olmadı həqq ilə biliş, H əqqi bilən bilir ki, mən zənnü gümanə sığmazam.” V ə muğam öz səslənmələrində dinləyiciyə aşıladığı fəlsəfəsi ilə bir da ha Şərqin bu əzəli arqumentini nümayiş etdirir. Az ərbaycan muğamının aparıcı alətləri tar və kamançadır. Səslənməsi- n ə görə tar hind sitarını, kamança isə qərbin skripkasını xatırladır. Tarın dis- kret s əslənməsi düşüncə prosesini imitasiya etmək üçün çox yararlıdır. Tarın pauzalarla növb ələşən sirli səsləri dinləyicini silkələmək, düşündürmək və iç s əslərin, ehtizazların vasitəsi ilə dərinliklərə dəvət etmək baxımından əvəz- olun mazdır. Tar musiqi motivini cümlələr, vergüllər, nöqtələr, suallar, nida- lar estetikasında aşkarlayır. Bu məqam tar çalğısında ən qabarıq cəhətdir. V ə bu cəhət onun musiqinin ilk notlarından təfəkkürlə identifikasiyasını tə- min etmiş olur. Dinləyici əyləncəyə deyil, fəlsəfi ünsiyyətə köklənmiş olur. Kaman is ə ağlamaq üçündür. Kanonik olaraq kamança tarı müşayət edir, arxasınca gəlir, tarın açdığı yolu özünəməxsus formada təkrarlayır. Ta- rın müəyyən etdiyi təfəkkür trayektoriyasının emosional rəngini tamamlayır. “D ərinliyə enmək bulvar səyahəti deyil”, – deyir muğam. Q ərb fəlsəfəsində idrak prosesini müşayət edən emosionallıq ümumən r ədd edilir; Nitşe, Berdyayev kimi bəzi istisnaları çıxmaq şərti ilə. Özünün avtobioqrafik əsərində N.Berdyayev yazırdı: “İdrakda Spinozanın təklif et- diyi ehtirassızlıq mənə həmişə süni uydurulma bir şey kimi gəlirdi və onu heç Spinozanın özünə belə şamil etmək mümkün deyildi. Fəlsəfə müdrikliyə m əhəbbətdir, məhəbbət isə emosional və ehtiraslı haldır.”[1] Rasionalizm f əlsəfəni təbiətşünasığın aurasına salmışdır. Ehtirassız seyr kanonlaşmışdır. Emosionallıq subyektivliyin həyata çağırılmasıdır bu isə Qərbin stereotiplə- rin ə görə həmişə yalnız obyektivliyin itirilməsinə gətirib çıxarır. Şərq fəlsə- f əsində isə həqiqətə təbii, içdən gələn emosional reaksiya idrakın mərtəbəsi- nin göst əricisi olur. Məsələn, Quranda deyilir ki, həqiqət onu tanıya bilənlə- r ə oxunduğu zaman onlar “ağlayaraq saqqalları üstə yerə yıxılır və o (dinlə- m ə, zikr etmə prosesi – M.Ş.) onlarda təslimiyyəti artırır”[2] (17:109). Təbii ki, h ər zaman həyatda imitatorlara rast gəlinir. Insanın özünü aldatmağının min bir yolu var. Lakin yuxarıda gətirdiyimiz ayədə emosional reaksiya id- - 136 - Yüklə 5,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|