A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
 
M
ənəvi sistemlərlə maddi sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi. 
Maddi sistemd
ə – böyük dünyada kiçik ahəng haqqında. 
 
Maddi dünyanın harmoniyası. 
F
ərdi mənəvi həyatın harmoniyası. 
M
ənəvi aləm nisbi müstəqilliyə malikdir. (bəlkə də tam müstəqilliyə). 
İnsanın  dini,  imanı,  düşüncələri,  ideyaları,  fikrində  qurduğu  planlar, 
arzular, m
əqsədlər bir-birini tamamlayıb bütöv, ahəngdar mənəvi sistem ya-
ra
dır. (İnsan öz dünyasına qapılanda özünü daha rahat hiss edir). Lakin belə 
bir müst
əqil sistemə, müstəqil həyata haradasa öz daxili məntiqi ilə deyil, 
in
sanın  cismindəki dəyişiklik  hesabına  (fiziki,  bioloji  ölüm)  qırılması  və 
h
ətta guya yox olması fikri ilə heç cür razılaşmaq olmur.  
 H
ər bir sistem öz daxili inkişaf qanunauyğunluğunun məntiqi sonlu-
ğuna malik olmalıdır. Tezis, antitezis, sintez məqamlarını keçməlidir (yeri 
g
əlmişkən, insan həyatında  bu  ardıcıllıq  da sanki pozulur: həmin prinsipə 
gör
ə cavanlıqdan sonra qocalıq, sonra yetkinlik gəlməlidir. Mənəvi aləmin 
d
ə öz qanunauyğun sonu olmalıdır. Lakin bu olmur. Deməli, mənəvi aləmin 
tam müst
əqilliyi yoxdur. O, hansı məqamlardasa böyük maddi dünyada qo-
vu
şur və böyük dünyanın da öz ahəngi var. Böyük dünyada baş verən hadi-
s
ələrdəki səbəbiyyət zənciri fərdi mənəvi dünyadakı zəncirlə kəsişir və onu 
öz ağuşuna aparır.  
Analogiya?! Musiqi al
əti maddi bir cisimdir. Onun hərəkətindən başqa 
bir  maddi  proses  alınır:  musiqi  (səsin, harmonik sistemin). Lakin simin 
qırılması kənar amil kimi olaraq pozur bu sistemi birdən-birə.  
İnsan (burada insan musiqi alətinə və musiqi sisteminə görə yaradıcı 
ki
mi çıxış edir, hərçənd bunlar çox vaxt başqa insanlar olur) çalışır ki, aləti 
el
ə  düzəltsin  ki,  musiqinin  ortasında  qırılmasın....neçə-neçə  nisbi müstəqil 
sistem olan musiqi 
əsərləri tam çalınsın. (Bəs böyük Yaradan buna çalışmır-
mı? (İnsan orqanizmi də mükəmməl bir sistemdir). 
B
əli, insan orqanizmi mükəmməl bütöv bir sistemdir və ətraf mühitlə 
əlaqəyə girərkən sadəcə mühitin bir elementinə çevrilir, öz quruluşu ilə, öz 
ah
əngi ilə ətraf mühitə qarşı dayanır, öz strukturunu, öz nisbi bütövlüyünü, 
öz ah
əngini qoruyub saxlamağa çalışır.  
 
- 158 - 

---

F
əlsəfi etüdlər 
 
 T
əbiətdən kənara çıxmağın, hətta maddi bir obyekt olaraq təbiət qa-
nun
larına tabe olmamaq, öz daxilindəki “dünyanın” qaydaları ilə yaşamağın 
göz
əl nümunəsi orqanizmin temperaturunun saxlanmasıdır.  
 Fi
zikanın qanunlarına görə, təbiətin hər hansı hissəsində hansısa sə-
b
əbdən temperatur dəyişikliyi  baş  verirsə, bu dəyişmə  xüsusi  izolyasiyası 
olmayan 
ətraf mühitə də yayılır. Məsələn, otaqda müəyyən temperatur var-
sa, t
ədricən otaqdakı bütün cisimlər də həmin temperaturu alır. Amma insan 
bu otaqdan o otağa keçir, çıxır, istiyə girir – fərqi yoxdur, onun bədənində 
h
əmişə sabit temperatur var. Bu, nə deməkdir? 
 
 
İdeya və onun maddi həyata qatılması  
(maddil
əşməsi) 
 
İdeya – iradə - fəaliyyət  
 
Ad
ətən ideya maddiləşərkən  (“материальное  воплощение  идеи”, 
“kütl
ələrə yiyələnmək” də maddiləşməyin bir formasıdır) hadisələr dünyası-
na real güc kimi daxil olur. Əvvəlcə ideya iradə ilə birləşir, onun ictimai və 
ya texniki güc kimi maddi prosesl
əri istiqamətləndirməsi baş verir. Lakin bu 
irad
ə bir qayda olaraq ideyanı gözəl mənimsəmiş, özününküləşdirmiş şəx-
siyy
ətin  olmasını  tələb  edir.  İdeyanı  şəxsiyyət  verir.  İradə  də  şəxsiyyətə 
m
əxsusdur.  Bu  ikisi  bir  adamda  da  ola  bilir.  Əvvəlcədən  sintez  halında. 
İkincidə də birləşə bilər (iradə sahibi ideyanı mənimsədikdə). (Dində ideya 
ilahid
ən gəlir. Peyğəmbər ideyanı mənimsəyən və iradə göstərən şəxsdir). 
Lakin böyük miqyaslı maddiləşmə prosesi, xüsusən onun çoxpilləli ic-
timail
əşmə (və  ya texnika və texnologiyaların istehsalata tətbiqi) mərhələ-
sind
ən keçməsi daha böyük müddət (ideya-iradə sahibinin potensialına fizi-
ki  imkanlarına  nəzərən) tələb etdiyindən sonra gələn nəsillərin  bu  ideyanı 
nec
ə davam etdirməsi probleminə çevrilir.  
Dinl
ər də bax, beləcə, ilk dövrdə həmin din olaraq yayılır,
 
kütl
ələr yi-
y
ələnır...sonra çoxlu kiçik ideya mərkəzləri – təriqətlər yaranır və yayılır və 
paralel sur
ətdə mollaların şüur səviyyəsinə
 
uyğunlaşmış, cırlaşmış surroqat-
lar.
 
Yen
ə kiməsə lazımdır ki, ideya onda təzahür etsin və
 
canlansın.
 
 
 
- 159 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
Böyük filosoflar, ixtiraçılar və s. zaman keçdikcə heykəlləşir, onların 
ideya
ları kitablarda qalır, maddi müstəvidə, ictimai müstəvidən artıq
 
çıxarıl-
mış olur və ya qatışıq şəkildə istifadə edildiyindən müəllif itir, qatışıb yox 
olur.  
N
ə  vaxtsa, kimsə  onu canlandırır.  İdeya  yeni  bir  iradə  ilə  birləşir. 
Heyk
əl canlanır və yeni ideyalarla birgə fəaliyyətə başlayır.  
 
İdeya vakuumları və qeyri-adekvat “ideya-iradə” mərkəzləri 
  
İdeya-iradə subyekti cəmiyyəti müəyyən bir istiqamətə yönəldə bilib-
s
ə,  artıq  cəmiyyət təşkilatlanıbsa,  struktur  formalaşıbsa,  (hüquqi  dövlət, 
konstitusiya, 
qanunlar sistemi, hüquqa çevrilmiş ideologiya) – ideya – ideo-
lo
giya, o da ictimai şüurlara (ictimai ideologiya – ictimai psixologiya) ke-
çibs
ə, hüquqi müstəvidə və adekvat dövlət quruculuğu sistemində qərarla-
şıbsa – daha ilkin səbəbə, ideyaya, hətta hərəkətverici qüvvəyə-ideya – iradə 
subyektin
ə ehtiyac “götürülübsə”... onda tədricən sistemin başlı-başına bu-
ra
xılması, azadlığa daha çox meydana verilməsi, zərurətin tədricən yaddan 
çıxarılması, və, nəhayət, cəmiyyət ideyasızlaşır (ideya ilə yüklənmiş cəmiy-
y
ət yükünü itirir.  
Bu, c
əmiyyətin təhlükəli dövrüdür. Çünki ideya boşluğu öz işini gö-
rür.  Yaşayan  ideyalar,  daha  doğrusu,  çox  vaxt  ideyaçılar  ortaya  çıxar  və 
asan
lıqla yayılır. İnsanlar ideyaya olan tələbatını, iradəyə olan tələbatını ide-
yaçılar və kiçik ideya – iradə mərkəzləri hesabına ödəyirlər.  
 B
əzən çox güclü ideya – iradələr ortaya çıxır, lakin bəşəriyyətin inki-
şafına  yabançı  istiqamətlərdə, xeyli fərqli istiqamətlərə  (Kommunizm, Le-
nin, Hitler, Stalin, S
əddam, Ben-Laden) – Amerika prezidentləri əslində bö-
yük güc olan, lakin adekvat ideya il
ə istiqamətləndirilməyən sistemlər.  
Dind
ə çox vaxt missioner təşkilatlarının fəaliyyətindən narahat olurlar. 
Çox  vaxt  mollalar  dini  ideyadan  çox  uzaq,  aşağı  olan  adamlar  boşluğu 
doldururlar.  
 
İnam və idrak 
 
I yaxınlaşma – fərqi dərk etməkdən başlanır. Onları heç cür qarışdır-
maq olmaz. İnam – hissdir, ali duyğudur. İdrak – ağıldır, məntiq üzərində 
qu
rulur. İnamda hissin, duyğunun koqnitiv səviyyəsinə, primitiv səviyyəsinə 
 
- 160 - 

---