A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfi etüdlər 
 
bütün h
əyat prosedurları öz ideya sonluğuna çatdıqdan sonra tam ölümdən 
danışmaq  olar.  Deməli, fizioloji ölüm neçə-neçə  həyat  prosedurlarına 
vaxtından əvvəl son qoyur. Həyati enerji torpağa gömülür və ya yandırılır. 
Burada Leonardo da Vinçinin bel
ə bir fikri yada düşür: “   
 
H
əyat  proqnozlaşdırılmış  və  tədricən həyata keçən müntəzəm, kəsil-
m
əz bir prosesdir. Başqa planda yanaşdıqda, həyat ölümə aparan bir yoldur.  
Ömür ölümün realizasiya müdd
ətidir.  
H
əyat bu sonsuz və tükənməz dünyada iki yoxluq məqamı arasında bir 
işartıdır. Qığılcım alovlanır, yanır, yanır və nəhayət sönür. Həmişə yanması 
sad
əcə mümkün deyil (Termodinamikanın ikinci qanunu).  
Yanma prosesi daxili enerjinin m
əsrəfi, tükədilməsi prosesidir. Küləş 
tez alışıb yanır və tez sönür. Hansı isə ağaclar ağır-ağır yanır, amma alışmır, 
tüstül
əyir, kömürləşmiş  halda  öz  daxili  enerjisini  saxlayır,  onu  bir  də 
köz
ərdirlər və tam yana bilməsi üçün hava ilə, oksigenlə təmin edirlər. 
Amma ağacın başqa bir həyatı da var. Hələ canlı ikən yaşadığı bir hə-
yat. Kökl
əri yerdə və suda, budaqları və yarpaqları havada və işıqda, dörd 
ünsürd
ən qida alır və bu xarici enerji sayəsində öz daxili proqramını reallaş-
dıran  ağacın  həyatı  məhz bundan  ibarətdir.  Amma  ağac  kəsildikdə  (yəni 
pro
qram tam reallaşmır, yarımçıq qalır) onun daxili enerjisi ilə yanaşı, hələ 
reallaşmamış proqram da qalır.  
Tarix keçmişdən qalan əlamətlər əsasında keçmişin mənzərəsini bərpa 
c
əhdi kimi və tarix – indinin keçmişə ekstrapolyasiyası kimi! 
 
 
Sosial h
əyat və sosial ölüm 
 
Sosial h
əyata  qatılma  –  ictimai proseslərdə  iştirak...İnsanın  fizioloji 
olaraq öldükd
ən sonra da onun sosial iyerarxik sistemdə iştirakı qalır; tarixə 
düşür; tarix – genişləndirilmiş (böyüdülmüş, təfərrüatlı) ictimai proses. 
 Bu böyük sosial orqanizmin 
inşasında, əlbəttə, heç də hamı fəal işti-
rak etmir. Sosial h
əyatda kiçik izlər qoyanlar da, burada böyük rol oynayan-
lar da var.  
 Bel
əliklə də insan öz ömrünü daha böyük miqyaslı prosesə qatılmaqla 
uzada bil
ər. Cismən (fizioloji) öldükdən sonra da ictimai prosesin hansı qa-
tındasa, hansı dərəcədəsə qalmış ola bilər. Və bu sosial proses davam edirsə, 
 
- 155 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
insan da onun bir halqas
ı olaraq yaşayır. Lakin sosial proseslər də qırılır və 
bu qırılma ilə neçə-neçə sosial ömürlər başa çatır; sosial ölümün fərdi miq-
yas
da  proyeksiyaları  –  insan həyatında  (ölümündə) hüceyrələrin taleyini 
xatırladır.  
 Cismani insan daimi deyil, n
ə vaxtsa bitir. ...Sosial proses (tarix) də 
n
ə vaxtsa qırıla bilər. (Onda tarixin sonrakı mərhələsi sıfırdan başlanır). Qı-
rılmayan, əbədi olan ruhani dünyadır, mütləq ruhdur, ideyalar aləmidir. An-
caq r
uhani dünyaya qatıla bilənlər əbədiyyat qazanmış olurlar. Bu isə iki is-
tiqam
ətdə olur: dini və fəlsəfi.  
 
 
Mexaniki m
əkan, fiziki məkan,  
m
ənəvi məkan və sosial məkan 
 
Son vaxtlar 
sosial zamandan yazırlar. ..Sosial məkan isə bir termin ki-
mi formalaşmayıb. Məkanın üçölçülü götürülməsi, bütün məkanların mexa-
niki rakursla m
əhdudlaşdırılması. 
Əslində  isə  dəyişilmə  ancaq (mexaniki)  məkanda və  (mexaniki) za-
manda deyil, çox müxt
əlif rakurslarda baş verir. Zərurət və təsadüf (təsadüf: 
müxt
əlif hadisələr zəncirinin haradasa kəsişməsi). 
Hadis
ələr – səbəbiyyət zəncirinin kəsişmə nöqtələri... 
Eynşteynin qənaəti: mexaniki hərəkət dünyasında fotonun sürətindən 
böyük sür
ət yoxdur. Nəyə görə? Çünki informasiya ötürücüsü fotondur. Bu, 
tav
tologiyadır.  Belə  ki,  eksperimentin  aparılması  mexaniki hərəkət edən 
obyektl
ərin yerinin fiksasiya olunmasını tələb edir – biz isə qəbul edirik ki, 
informasiya 
almağın, eksperimenti izləməyin yeganə yolu işıqdır. Bu, bizim 
özü
müzün qoyduğumuz məhdudiyyətdir. Və təbii ki, nəzəriyyə elə qurulma-
lıdır ki, işıq sürəti əvvəlcədən insanın ən böyük imkanı kimi –
 
maksimum 
h
ədd kimi saxlansın
. 
M
əsələn, informasiya ötürücüsü səs olansa, cismin də  hərəkət sürəti 
s
əsin sürəti ilə məhdudlaşır. Nəzəriyyə özü bunu tələb edir.  
Lakin 
əgər mexaniki hərəkət dünyasında limit (maksimal hədd olaraq) 
elektromaqnit h
ərəkətin atomu (fotonun) sürəti götürülürsə, bəs elektromaq-
nit, işıq hadisələri üçün maksimal hədd nə götürülür? Onlar da yenidən me-
xaniki h
ərəkətə müncər edilir – mexanisizm. Halbuki dünyanın yeni qatları 
açılmalıdır. Bəs kvarklar? (özgə nələr?) Onlar da zorla fotona müncər edilir. 
 
- 156 - 

---

F
əlsəfi etüdlər 
 
Başqa informasiya ötürücüləri haqqında düşünülməlidir. Xüsusən mə-
n
əvi müstəvidə. Düzdür, fikrin başqası tərəfindən “oxunması” yeni keyfiy-
y
ətli informasiya ötürülməsi kimi qəbul olunur. Yenə elektromaqnitə, fotona 
münc
ər etmək təşəbbüsləri var... Ay nə bilim biotoklar var və onların da tə-
bi
əti yəqin ki, elektromaqnit sahəsi ilə bağlıdır. Ötürülmə yəqin ki, fotonlar-
la olur v
ə s. Bax, burada elm dayanıb, irəli gedə bilmir. 
Nec
ə ki, XIX əsrdə mexanisizm hakim idi, XX əsrdə də fotonizm ha-
kimdir. 
Yeni metodologiya, yeni baxış lazımdır. Bu isə fikrin, mənəvi və so-
sial 
dünyaların  xüsusi sahə  növü kimi  öyrənilməsi ilə  bağlıdır
. 
(Lakin  ola 
bilsin ki, h
ələ ona qədər təbiətin özündə yeni qatlar da var...) 
 
Keçid mühiti, keçid m
əkanı 
 
Bir obyektin, hadis
ənin dəyişməsi ilə  onun iki müxtəlif məqamdakı 
v
əziyyəti arasındakı uyğunsuzluqdan nə mənada danışmaq olar? Yəni keç-
miş məqamdakı vəziyyət hansı formalarda isə (ilk növbədə adaptasiya olun-
muş, xarici mühit) indiki vəziyyətlə ziddiyyətə girə bilir.  
 La
kin bir şey həqiqətdir ki, obyektin, sistemin dəyişməsi ilə onunla 
ətraf mühit, infrastruktur və s. arasında uyğunsuzluqlar və ziddiyyətlər qa-
çılmazdır.  Burada  adaptasiya  sistemin  yeni  vəziyyəti ilə  mühitin  arasında 
getm
əlidir. Lakin nəyin hesabına obyektin, sistemin yenidən əvvəlki halına 
qa
yıtmaq məcburiyyəti, yoxsa mühitin dəyişməsi və ya heç olmazsa keçid 
mühitinin yaranması.  
 
Lakin  baxdığımız  halda  söhbət dəyişmədən, yəni zamanca (zaman 
oxunda) h
ərəkətdən gedir. Biz isə indi məkanda keçid mühitindən danışmaq 
ist
ərdik. 
 A
rtıq qərarlaşmış obyekt-mühit sistemində (yeri gəlmişkən, Fixtenin 
M
ən – Qeyri-Mən sistemində qeyri-Mən əslində reallıq müstəvisində mühit-
dir) is
ə  keçid mühitləri də  mövcud  olur.  Əks-təqdirdə  mühitə  qarşı  fərqli 
mövqed
ə dayanan obyektlər (sistemlər) dağıla bilər, yenidən qurulmağa (re-
orqanizasiyaya) möhtac ola bil
ər.  
Bel
ə sadə misallara baxan ...kasıb bir adamın ətraf aləmdən qorunma-
sına ehtiyac yoxdur...Varlı adam ətrafında qoruyucular, cangüdənlər saxla-
yır, cəmiyyətlə özü arasında bir çəpər çəkir. Daha yüksək vəzifəli adam ət-
ra
fında vasitəçi məmurlar saxlayır. Onun iradəsi vasitəli şəkildə həyata ke-
çir.  
 
- 157 - 

---