A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfi etüdlər 
 
(görm
ə, eşitmə, toxunma və s.) yer yoxdur. İnam hissin yüksək səviyyəsidir, 
intuitiv s
əviyyəsidir, idrakdan yüksək qatda olan səviyyədir.  
 
İnam səviyyəsində təhlilə, idraka yer yoxdur – çünki idrak şübhədən 
b
əhrələnir, inam hissi isə şübhənin antitezisidir, təhlilsiz, anlamaq, məntiqə 
salmaq c
əhdi olmadan nəyi isə qəbul etməkdir.  
Lakin real h
əyatda heç nə  mütləq  halda  olmur:  qarışıqlar,  müxtəlif 
nisb
ətlər var... 
 
II yaxınlaşma – əlaqəni, ümumiliyi də görməyə cəhd ... 
Əvvəla, idrakın özündə şübhə ilə inamın vəhdəti var.... İnam həmişə 
m
əqsədə doğru aparır, tədqiqata işıq salır.  
İkincisi, inam - böyük bir ahəngin fəhmlə, intuisiya ilə duyulması və 
t
əhlilsiz qəbul olunmasıdırsa, idrak ahəngləri hissə-hissə, addım-addım öy-
r
ənmək, dünyanın ahəngini, onun ayrı-ayrı hissələrinin ahəngi ilə təsdiqlən-
m
əklə inama xidmət etməkdir.  
 Düzdür, elm, idrak hiss
ələri öyrəndiyi üçün və həmişə şübhələr yarat-
dığı üçün, eyni dərəcədə inamsızlığa da xidmət edə bilir.  
 
 
Ziddiyy
ətlər
 
 
“Tamın mürəkkəbliyi və müxtəlifliyin vahidliyi...” 
Dünyada h
əqiqətən çox müxtəlif hadisələr baş verir. Müxtəlif sahələr 
var, onlar özü d
ə çox vaxt müxtəlif sahələrdən və çox müxtəlif hadisələrdən 
ibar
ətdirlər.  
Eyni zamanda – 
yanaşı  müxtəliflik. Bu müxtəlifliklər, nə  qədər ki, 
kontakta girmirl
ər, ziddiyyət  də  yoxdur. (yəni ziddiyyət hər birinin ancaq 
daxilind
ədir...) Amma kontakt yarananda, vahid sistem və  ya heç olmasa 
nis
bi bütöv sistem yaranma ehtimalı olanda, ziddiyyətlər ortaya çıxır.  
Uzaqda olan f
ərqlənir, vəhdət  iddiasında  olmayan  əlaqələnməyən 
f
ərqlər arasında həmin aktiv ziddiyyət yoxdur... 
 
 
Tarix 
 
 
- 161 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
Tarix  –  hadis
ələr salnaməsidir.  Daha  doğrusu,  tarix  yazılarkən istər-
ist
əməz müəyyən dərəcədə ümumiləşdirilmiş olur.  
Lakin 
əhəmiyyətli olan hadisələrdimi? 
Min plandan keçib g
ələn Azərbaycan?! İndi o kimdir, nədir? 
Biz kimik? 
Bu kimliyimizi d
ərk etmədən müasir dövrdə nə ilə səciyyələndiyimizi 
v
ə nə ilə özümləndiyimizi bilmədən – Azərbaycan ideyasını dərk etmədən, 
az
ərbaycanlı  ideyasını  dərk etmədən,  ümummilli  ideologiyamız  olmadan 
keçmişdən nələrin bizə aid olduğunu, nələrin bizə yad olduğunu necə dərk 
ed
əcəyik? 
“Az
ərbaycan” hansı yolu keçib, onun genezisi və təkamül yolu necə 
olub? Hadis
ələr fondur, kontekstdir, yoxsa bu ideyanın  dərinləşməsinə, 
inkişafına istiqamət verən amillərdir?  
 
İndi “biz kimik?” sualından başlanmalıdır. (Tarix keçmişdən yox, bu 
günd
ən  başlanır).  Lakin  bizim bugünkü kimliyimiz iki səviyyədə  dərk 
olunmalıdır. Birincisi, görünən tərəf – maddi-real mövcudluğumuz pisi ilə, 
yaxşısı ilə. (sosioloji-psixoloji tədqiqat).  
İkincisi-görünməyən tərəf: genlər  –  fərdi və  sosial, sosial-mənəvi 
genl
ər (yaşayan, itməkdə olan və itmiş).  
M
əhz ikinci tərəfin öyrənilməsi, bir tərəfdən müasir, digər tərəfdən ta-
rixi t
ədqiqat tələb edir. Lakin tarixi tədqiqatlarda da çıxış nöqtəsi (yəni keç-
mişin qarmaqarışğında məhz özümüzü, məhz bizə aid olanı tanımaq, tapmaq 
üçün) müasir varlığımız, reallığımız, genlərin bugünkü durumu olmalıdır.  
 
 
Zaman 
 
Keçmiş  doğrudanmı  keçmişdə  qaldı?  Doğrudanmı  zamanı  geri  dön-
d
ərmək olmaz? Keçmişi dəyişmək olmaz? 
G
ələcək və keçmişin fərqlərindən birini də bunda görürlər ki, “gələcək 
h
ələ öz əlimizdədir, ona təsir etmək olar”, “keçmiş isə daha keçib qurtarıb, 
onu düz
əltmək, onu dəyişmək olmaz”. “Olan olub, keçən keçib”atalar da 
bel
ə deyib, Eynşteyn də.  
Dünya bütöv ah
əngdar bir sistemdir. Açıq sistemdir. Bugünün ahəngi 
dün
ənə təsir etməyə bilərmi? 
 
- 162 - 

---

F
əlsəfi etüdlər 
 
F
əlsəfi fikrin elmi fikirdən fərqi, dinin, müqəddəslik  duyğusunun, 
rasional qadağalardan... yüksəkdə durduğu bəzən unudulur.  
Keçmişdəki hadisələrin bu və ya digər ahəng istiqamətində qruplaşdı-
rılması və bugünkü hadisənin hansı səbəbiyyət zəncirinin davamının olması.  
Başqa cür desək, tarixi yaradan da ayrı-ayrı şəxsiyyətlər olduğundan 
şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halı elə tarixi verir.  
Bir daha Elm v
ə Fəlsəfənin  
münasib
ətləri haqqında
 
 
Elm  dünyadan  ayrılmış  İnsan  (tədqiqatçı,  Mən) tərəfindən  dünyanın 
(yerd
ə qalan dünyanın) öyrənilməsidir. Yalnız bu zaman idrakın əsas (insa-
na yaxın olan birinci) vasitəsi kimi inikasdan danışmaq mümkündür. 
 
Bütün sonrakı idrak metodları – eksperiment, modelləşdirmə və s. – 
(dün
yada  aparılan  əməliyyatlar,  obyektin  (insansız)  inikasa  uyğunlaşdırıl-
ma
sı...), idealizasiya, abstraktlaşdırma, induksiya, deduksiya..., fikri model-
l
əşdirmə və s. (insan biliklərinin obyektə adekvat şəkildə qruplaşdırılması, 
bilikl
ər üzərində əməliyyatlar) bu iki tərəf arasında anlaşma  yaradılmasına 
xidm
ət edir. İnsan bir tərəf olaraq “ağ lövhə” kimi deyil, dünyanın müəyyən 
mo
delini,  obrazını  (bəlkə  də, insan-dünya kompleksini də  vahid sistemi – 
f
əlsəfənin özündə daşıyır. Ona görə də idrak daha artıq sadəcə inikas və ya 
daha doğrusu, təsirlənmə kimi deyil, obyekt (maddi dünya) ilə onun obrazı, 
modeli, bilikl
ərdən yapılmış maddi dünya arasında münasibət, daha doğru-
su, yen
ə də ikincinin birinciyə təsiri və əks-təsiri formasında üzə çıxır.  
 
 
S.X. 
 
- 163 - 

---