A f s e a fəLSƏFƏ

Milli-m
ənəvi dəyərlər 
 
raki-ruhani t
əkamül yolunda olan şəxs üçün bir yol nişanı, oriyentir məna-
sında qeyd olunur. “O olanda, bu olacaq” məntiqi ilə.  
Kamança iniltini, d
ərinləşmənin, təmizlənmənin  əzabını  göstərir. 
Əzabsız dərinləşmə yoxdur. Dərinləşmə əgər əzabla müşayət olunmursa, də-
rinl
əşmə  deyil,  şüurun  periferiyasında  gəzişmədir hələ,  deyir  muğam.  Be-
l
əcə muğam insanın qərb mədəniyyəti dolayısı ilə xeyli sarsılmış və itirilmiş 
intellektual-emosional v
əhdətinin ilahi gərəkliyini bir daha təsdiqləmiş olur. 
Muğamın  qəhrəmanı  musiqi  süjetinin  inkişafı  ilə  pillə-pillə  dərinlərə  enir. 
D
ərinlikdəki xilası, dərinliyin təmizləyici qüdrətini göstərir.  
Sufil
ərin zikr üsülu kimi istifadə etdikləri muğamın məqsədi təbii ki, 
heç d
ə idrak prosesinin estetik təsvirini vermək deyil. Musiqi sənətinin ma-
hiyy
əti muğamda zirvə səviyyəsində doğruldulur. Muğam insanda təbii ru-
hani t
əkamül prosesini provokasiya etmək,  insanı  zikr  “relslərinə” salmaq 
üçün, onu öz d
ərinliyi ilə görüşdürmək, kamilləşməyə dəvət etmək üçündür. 
T
əbii ki, bu gün biz azərbaycan muğamının əsasən konservasiya olunmuş, 
muzeyl
əşmiş forması ilə tanış ola bilirik. Onun ruhani-fəlsəfi əhəmiyyəti ar-
xa plana keçmiş, demək olar ki, unudulmuşdur. O, mövcudluğunu yalnız bir 
ifa
çılıq sənəti kimi sürdürür. Muğam bahalı, qədim mücrunu xatırladır çox 
za
man, müasir ifaçının əlində oynatdığı, lakin necə açılmasından isə xəbəri 
olmad
ığı.  Bu  səbəbdən də  muğamın  inkişafı  onun  əzəli fəlsəfi dəyərinə 
qayıtma tələb edir.  
Q
ərb fəlsəfəsi rasional təfəkkür  yollarının  axtarışlarında,  fikrimizcə, 
ekzistensial d
ərinlik  anlayışının  özünün  əhəmiyyətini nəzərdən  atmışdır. 
Burada vacib olan yeni 
ideyanın, konsepsiyanın, metodikanın yaranmasıdır. 
Onun hansı ekzistensial dərinliyi təmsil etməsi maraqlı deyil. Kifayətdir ki, 
o, t
əfəkkür üçün yeni cəbhə  açsın,  elitar  hesab  olunan  fəlsəfi dairələrdə 
populyarlıq qazansın. Marksizm, freydizm ağıllara beləcə sahib olmadımı? 
Lakin Şərqdə fəlsəfənin tamam başqa meyarları mövcud olmuşdur. Fəlsəfi 
marketinq  burada  heç  kimi  maraqlandırmırdı.  Filosofları  fikir  bazarına  bu 
v
ə ya digər ideya çıxarmaq yox, öz şürunun dərinliklərinə varmaq, Allaha 
ya
xınlaşmaq  və  dünyanı  yenidən,  başqa  cür  görmək  maraqlandırırdı.  Şərq 
filosofu  Əbu  Turxan  fəlsəfə  barədə  yazır:  “Fəlsəfənin məqsədi  dünyanın 
ah
əngini duymaq, dərk etmək və bu ümumi ahəngdən doğan həqiqət ziyası 
il
ə hadisələr dünyasını işıqlandırmaqdan ibarətdir”[3]. 
Bu s
əbəbdən də, məsələn, sufi mütəfəkkirlərinin fəlsəfə tarixində əks 
etdirilm
əsi vəzifəsi bu günə qədər öz doğru həllini tapa bilmir. Qərb fəlsəfə 
 
- 137 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
tarixi meyarları ilə silahlanmış tədqiqatçılar burada yeni ideyalar, metodlar 
axtarmağa girişir və əksər hallarda məyusluqla geri çəkilməli olurlar. Çünki 
yoxdur yeni ideyası Ruminin, Şəbüstərinin, Nəsiminin,... Şəxsiyyət özəllik-
l
ərindən hasil olan özünəməxsusluqlar var. Onlar hamısı Allah adlı dərinlik-
d
ə ərimiş insanlardırlar. Eyni bir həqiqət okeanının üzgüçüləridirlər. Yenilik 
yoxdur. Yenilik d
ərin şüurun bu və ya digər fərdin timsalında yenidən do-
ğulmasıdır. Yeniliyi  yalnız yeni bir “ticarət markası” altında tanımağa öy-
r
əşmiş Qərb tədqiqatçısı üçün bu, hər yüzildə nadir rast gəlinən nümunələr, 
əslində, səmimi olsalar, yalnız qeyri-orijinallıq kimi təsnifatlandırılır. Bəzən 
is
ə bu fəlsəfə təşnələrinə süni surətdə bu və ya digər qondarma yeniliklər, 
“ide
yalar” yapışdırmağa da cəhd göstərilir. Və bununla da şərq fəlsəfəsinin 
on
suz da ağ olan üzünü ağartmaq kimi absurd addımlar atılır. Bu isə, düşü-
nür
əm ki, öz növbəsində Şərq fəlsəfəsinin Andersenin “çirkin ördək balası” 
imicini möhk
əmləndirməkdən başqa bir şey olmur. Şərq fəlsəfəsi qərb gözü 
il
ə məhz “çirkin ördək balası” kimi görünür. 
Bu s
əbəbdən də muğamın fəlsəfəsinə müraciət bunca cəlbedici lahiyə 
kimi görünür biz
ə. Muğam şərq fəlsəfəsinin öz dilində, ekzistensiya dilində, 
bilavasit
ə müasir insana ünvanlanmasıdır. Müasir insanla muğamın görüşü-
nün doğurduğu fəlsəfi məqamların açılması isə bu təqdiqatın başlıca intel-
lektual “intriqasını” təşkil edir. 
Muğam insani mövcudluğun sirrindən danışır və bəlkə də bu xüsusiy-
y
ətindəndir ki, onun ətrafında da sirr və naməlumluq çoxdur. 
Lakin m
əlumdur ki, o, islam mistisizminin “övladı” kimi yaranmışdır. 
El
ə buna görə də muğamın estetikası ilə Quran estetikası bir –biri ilə eyniy-
y
ət təşkil edir. Eyni hiddət, eyni qüssə, eyni təəssüf, eyni sevinc, eyni qorxu, 
eyni h
əyəcan... Quran mətnlərinin estetik çərçivələrində yetişdirilib muğam 
musiqisi. V
ə  əslində  muğamın  fəlsəfəsi elə  islamın  fəlsəfəsidir. Odur ki, 
mu
ğamın  fəlsəfəsinin  açılması  vəzifəsi bizə  məhz  muğamla  Quran  arasın-
dakı paralellərin göstərilməsi vəzifəsinə transformasiya olunur. Muğam Qu-
ranın melodiyasıdır. 
Muğamı maqlarla, onların fəlsəfəsi ilə bağlamaq cəhdləri mövcuddur 
[4]. Lakin muğamın qədimliyini heç də azaltmadan demək lazımdır ki, bu 
gün onun f
əlsəfəsini zərdüştiliyə  əsaslanaraq açmaq cəhdi bizə  az  faydalı 
görünür. Zira bir zikr al
əti olaraq o, sufizmdə  işlək idi. Onun fəlsəfəsini 
m
əhz islama əsaslanaraq açmaq bu baxımdan daha məntiqəuygun olmazmı? 
 
- 138 - 

---