A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

63 

 

hərəkətinin xesusiyyəti 

 

İlk dəfə  Bussineks müəyyən etmişdir ki, müxtəlif en kəsikli 

borularda laminar hərəkət zamanı özlü maye hissəciklərinin sürətinə və 

həmin en kəsikli çubuğun burulmasında onun nöqtələrindəki gərginliyi 

eyni bir differensial tənliklə ifadə etmək olar. Bu haldə  sərhəd  şərtləri 

də eyni olur, yəni borunun divarında mayenin sürəti, çubuğun 

konturunda isə gərginliyin qiyməti sıfra bərabər alınır. Deməli, mayenin 

boruda laminar hərəkəti ilə çubuğun burulması oxşar fiziki hadisələrdir. 

Belə  oxşarlığa (anologiya) hidrodinamik oxşarlıq  da deyilir. Bu 

oxşarlığı ödəmək məqsədilə burulma hadisəsinə aid olan ifadələrdə 

sürüşmə modulu G  əvəzinə 

l

p 4

 (burada 

p ―  təzyiq itkisi;  ― 

mayenin özlülüyü; l  ― kapillyar borunun uzunluğudur) götürsək, 

burulma sərtliyi (c) də mayenin sərfinə (Q) uyğun gələr. 

Müxtəlif formalı  kəsikləri müqayisə edərək Sen-Venan aşkar 

etmişdir ki, bütün birrabitəli en kəsikli çubuqların burulması zamanı 

sərtliyi təqribi olaraq aşağıdakı düsturla hesablamaq mümkündür: 

0

2

4

4

J

Gf

c

, 

 

   (I. 

42) 

burada  f  

―  çubuğun (borunun) en kəsiyi sahəsi;  J

0

 

― qütb ətalət 

momentidir. 

(I. 42) ifadəsində  oxşarlıq  şərtini nəzərə  alsaq, müxtəlif en 

kəsikli kapillyar borularda özlü mayenin sərfi  Q  ilə  təzyiq itkisi 

p  

arasındakı asılılığı tapa bilərik, yəni: 

0

2

1

16

J

pf

Q

.  

 

 

(I. 43) 

Bu ifadədən görünür ki, müxtəlif en kəsikli borularda özlü 

mayenin laminar axını zamanı onun sərfi təzyiqlər fərqi arasındakı 

asılılıq xətti xarakter daşıyır. 

(I. 43) ifadəsini praktiki əhəmiyyəti olan şəkildə  də yazmaq 

olar:  

---

64 

 

; 

 

 

 

 (I. 44) 

,

4

;

;

2

0

1

1

i

l

pR

R

u

 

burada 

,

―  uyğun olaraq borunun divarlarındakı toxunan gərginlik 

və sürət qradiyenti; R

i

 

― hidravlik radius;  ― islanan səthi; i

0

― əyalət 

radiusu;  u ― orta sürət;  ― forma əmsalıdır. 

I. 2 cədvəlində  təcrüebədə  ən çox rast gələ bilən bəzi kəsiklər 

üçün 

-nın dəqiq və  təxmini qiymətləri göstərilmişdir (burada 

b

a

,

,

―həndəsi ölçülərdir). 

Cədvəl I. 2 

Kapillyarın en 

kəsiyinin 

forması 

-nın qiymətləri 

Nisbi xəta, % 

dəqiq təxmini 

Dairə 

 

Ellips 

 

 

 

Çat 

 

Bərabərtərəfli     

üçbucaq 

 

Rvadrat 

 

 

Düzbucaqlı 

 

2 

2

2

1

)

1

(

4

a

a

 

 

3 

 

 

3

5

 

 

9

16

 

 

fa

a

a

2

1

16

 

― 

2 

2

2

1

1

4

a

a

 

b

3

2

 

2

27

4

 

2

16

1

 

2

2

2

1

3

1

a

a

 

1 

― 

 

― 

 

10 

 

 

 

9 

 

 

7,5 

 

 

≤7,5 

 

---

65 

 

 

 

Məsaməli 

mühit 

 

― 

 

Qeyd etməf lazımdır ki, (I. 44) ifadəsindən özlü mayenin 

məsaməli mühitdə  süzülməsi üçün də istifadə etmək olar.Bu halda 

hidravlik radius əvəzinə 

,

k

 əmsalı  əvəzinə isə  vahid götürmək 

lazımdır. Onda (I. 44) ifadəsi Darsi qanununa, yəni 

l

p

kf

Q

ifadəsinə çevrilir.  

Bundan başqa (I. 44) düsturundan istifadə edərək özlü mayenin 

müxtəlif en kəsikli kapillyar borularda laminar və turbulent (Prandtl 

üsulu) axını üçün ümumiləşmiş hidravlik müqavimət  əmsalını  tapa 

bilərik, yəni laminar axını halında  

   

8/Re, 

 

   

turbulent axını halında (Blazius qanuni) 

 

4

1882

,

0

Re

,   

 

 

 (I. 45) 

burada 

/

1

uR

Re

. 

Müəyyən edilmlədir ki, müxtəlif en kəsikli borularda özlü 

maye üçün Reynolds ədədinin böhran qiyməti 290-a bərabərdir. (I. 45) 

düsturundan Re = 290―12500

 olduqda istifadə etmək olar.  

Qeyd etmək lazımdır ki, özlü mayelərin kapillyar boruda 

hərəkət qanunu kapillyarların ölçülərindən də asılıdır. Belə ki, kapillyar 

səthindəndəki təbəqənin ölçüsü onun en kəsiyinin ölçüsü ilə  müqayisə 

olunduqda (yəni kiçik kapillyarlarda) özlü mayenin sərfi ilə təzyiq itkisi 

arasındakı xətti asılılıq pozulur. Məsələn, su adi temperaturda, aralanma 

dərəcəsi 20 mkm-dən kiçik olan çatlarda hərəkət etdikdə sərf ilə təzyiq 

arasındakı xətti asılılıq pozulur. 

 

---