A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

72 

 

kəmiyyət kimi baxsaq, layın ayrı-ayrı nöqtələrindəki (quyulardakı) 

keçiriciliklər arasında  müəyyən asılılıq olmalıdır. Belə  asılılıq 

korrelyasiya funkiyası ilə  göstərilir. Korrelyasiya funksiyası  məlum 

olduqda digər quyular zonası üçün də keçiriciliyi təyin etmək mümkün 

olur. 

Bu məqsədlə  təsadüfi funksiyalar nəzəriyyəsinin  aşağıdakı 

ifadələrindən istifadə edilir: 

1) 

,

0

1

1

0

oj

T

x

x

n

j

                                        (1.54) 

Burada  Δ

0

  –riyazi gözləmənin (x ֿ◌) minimum olmasını  təyin edən 

realizasiya ordinatları arasındakı optimal intrval, T-realizasiyasının 

uzunluğu, yəni baxılan misalda quyular arasında ən böyük məsafədir: 

2) 

d

x

T

T

x

)

(

1

0

~

                                                            (1.55) 

Diskretlik addımı   

m

T

 kimi tapılır. Burada 

x

~

- realizə olunan 

kəmiyyətin həqiqi qiyməti: x-realizə olunan kəmiyyətin cari qiyməti 

(misalda keçiricilik); m-addımların sayı; τ- cari məsafədir. 

Optimal intervallar aşğıdakı ifadədən tapılır. 

A

B

0

 

d

k

T

T

Tk

T

k

A

t

3

1

2

0

`

5

1

6

1

0

                           (1.56) 

d

k

T

B

T

)

2

1

(

0

 

 

Ən böyük diskretlik addımı açağıdakı tənlikdən tapılır: 

)

(

1

2

2

1

1

2

x

D

T

B

A

                                                 (1.57) 

Qeyd olunduğu kimi:  

---

73 

 

)

(

100

)

(

1

x

D

c

x

D

                                                                 (1.58) 

                                              (1.59) 

Onda  (1.57) tənliyi aşağıdakı şəklə  düşər: 

 

(AΔ

2 

1

-2BΔ)=

d

k

T

Tc

T

)

(

2

1

50

0

                                         (1.60) 

(1.60) isadəsindən Δ

1

 təyin edilir. 

Riyazi gözləməni optimal qiymətləndirən realizasiyaların sayı 

m+1=

1

0

T

.                                                                             (1.61) 

C %-dən böyük olmamasını təmin edən sayı isə 

M+1=

.

1

1

T

                                                                            (1.62) 

Olar. Burada k(τ) – korrelyasiya funksiyası,  D(x)-dispersiyadır. 

Neft  –  mədən təcrübələrində  ən çox rast gələn korrelyasiya 

funksiyası aşağıdakı şəkildə olur: 

k(τ)=e

-ατ

                                                                                       (1.63) 

k(τ)=e

–ατ

cosβτ.                                                                            (1.64) 

Şpakov yatağı üçün aparılan hesablamalar göstərir ki, korrelyasiya 

funksiyası k(τ)=e

-0,002τ

 cos 0.0008τ ≈e

-0.002τ

 olur.Yataq üçün  R=5000 m, 

αR=10.  Onda A=2;  B=400 m və Δ

o

=200m. 

Δ

o

-a uyğun realizasiyaların sayı m+1=5000 : 200 +1=26 quyu 

olur. 

Diskretlik addımının maksimal qiymətini taomaq üçün  qəbul 

edək ki, C=5%. Onda (1,63) düsturunda  k(τ) =e

-0.002τ

 nəzərə alsaq, Δ

1

= 

600 m və  realizasiyaların sayı 5000/600 +1≈10 quyu olar. Δ

o

  və 

quyuların sayını (n

1

=26 quyu) bilərək, layın xəritəsində qurulacaq 

çevrələrin radiuslarını tapırıq. Layın miqyasla sahəsi 2.5·10 

-3 

π m

2

-dir. 

Deməli , 26πr

2

= 2.5 ·10

-3

  və  ya                r  ≈ 10

-2

    m.  İxtiyari nöqtədən 

başlayaraq layı  xəritədə  r

1

  raiuslu çevrələrlə doldurur və  çevrələricn 

mərkəzində uyğun keçiricilikləri təyin edirik. 26 quyunun keçiriciliyinə 

---

74 

 

görə müəyyən  edilmişdir ki,  k=0.306 mkm 

2

, σ

2

=20723 və    σ=0.144 

mkm 

2

. Eyni qayda ilə  keçiriciliyin orta qiymətini  Δ

1

  addımı üçün də 

təyin edə bilərik. Bu halda 

k

~

= 0.298 mkm

2

; σ=0.147 mkm

2

. 

Qəbul edək ki, 72 quyunun əsasında təyin edilən orta keçiricilik 

layın keçiriciliyinin həqiqi qiymətidir. Bu halda quyuların sayını 3 dəfə 

(yəni 72/26) və 7 dəfə  (72/10) azaltsaq keçiriciliyin orta qiymətinin 

xətası uyğun olaraq 6×100/300≈2% və  2×100/300≈0.6% olar. 

Məlumatların sayı az olduqda  (yəni  α-nı  təyin etmək mümkün 

olmadıqda) statistik proqnoz üsulundan və ya imitasiya  modeli 

üsulundan istifadə edilir. 

Belə model kifəyət qədər az satatistik məlumat  əsasında layın 

parametrlərini və onların lay üzrə inteqral qiymətlərini proqnoz etməyə 

imkan verir. 

Fiziki hadisələri öyrənərkən  bu hadisələrə iyerarxik qaydada 

yanaşmaq lazımdır. Məsələn, meşəni tədqiq  edərkən  əvvəlcə 

bütövlükdə  meşəni, sonra isə onun hər kolunu öyrənmək lazımdır. 

General hər  əsgərin vəziyyətini deyil , bütün bölmənin vəziyyətini 

bilməlidir. 

Azərbaycan Neft və  Kimya  İnstitutunda aparılan tədqiqatlar 

nəticəsində imitasiya modeli tətbiqinin mümkünlüyü  Feodorovski 

yatağının misalında göstərilmişdir. Həmin yatağın  100 quyusunun 

debiti qeydə alınmışdır. Bu quyuların debitləri (200 ÷300) 11.6 10

-6

m

3

/ 

san intervalında dəyişir. Həmin debitlərə  1÷100-dək  şərti nömrələr  

(kodlar) verilir. Təsadüfi seçilən debitlərin optimal sayına  əsasən 

modelin inteqral xarakteristikası (debitlərin riyazi gözləməsi və 

dispersiyası) hesablanır. Hesablama nəticələri 1.4  cədvəlində 

verilmmişdir. 

 

Cədvəl 1.4 

Modeli 

inteqral 

xarakte-

ristikası 

İxtiyari seçilmiş quyuların sayı 

10 

20 

30 

40 

50 

Həqiqi debitlərə  (Q

1

) və kodlaşmış debitlərə (Q

2

)  görə 

Q

1

 

Q

2

 

Q

1

 

Q

2

 

Q

1

 

Q

2

 

Q

1

 

Q

2

 

Q

1

 

Q

2

 

---