A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

75 

 

Riyazi 

gözlə-

mənin 

dispersi

-yası 

30 

12 

14 

8 

20 

7 

16 

6 

15 

6 

Xəta % 

24 

15 

20 

8 

16 

6 

12 

6 

12 

6 

Quyula-

rın seçi-

lən vari-

antları-

nın sayı 

100

0 

200

0 

110

0 

110

0 

60

0 

60

0 

50

0 

50

0 

30

0 

30

0 

 

Cədvəldən göründüyü kimi,  ixtiyari seçilmiş  10 quyu üçün də 

riyazi gözləmə orta qiymətdən az fərqlənir. Ona görə də proqnoz üçün 

10 quyunun debitindən istifadə etmə  kifayətdir. Bu qayda ilə m sayda 

iztiyari quyu seçərək (m+1)-ci quyunun debiti haqqında proqnoz 

vermək olar. Beləliklə,layın istənilən parametrlərini tapmaq olar. 

Yuxarıdakı misallarda, siziki kəmiyyətlər normal, yəni Qauss 

paylanması ilə xarakterizə olunur. Lakin neft-mədən praktikasında 

prosesləri xarakterizə edən bir çox kəmiyyətlər Puasson paylanmasına 

tabe olur. Məsələn, neft quyularının debiti, neft-mədən avadanlığının 

işdənçıxma halları, nəqliyyatın hərəkətinin intensivliyi  və s. Pausson 

paylanmasına tabedir. 

Paysson paylanmasının  əsas xüsusiyyəti aşağıdakından ibarətdir: 

mürəkkəb təbiət hadisələrinin xarakterizə edən göstəricilərin  öz orta 

qiymətindən iki dəfə  böyük ola bilməsi ehtimalı  nəzərə  alınmayacaq 

dərəcədə  kiçikdir. Deməli, təbiət ağacların göyə  qədər uzanmaması 

qayğısına  da qalmışdır. 

Əgər yeni neft yatağında  quyu 5·10

-1

m

3

/san orta debitlə işləyirsə, 

onda  ən məhsuldar quyu 10

-3

  m

3

/ san debitlə  işləyə bilər. Puasson 

paylanmasına  görə bu yatağa işləyən quyların hər birində 1.50·10

-3

 m

3

 \ 

san  debit gözləmək mənasız olardı. Müxtəlif sahələrdəki quyular üzrə 

debitin paylanamasına  bir misal gətirək. (cədvəl 1.5)  

 

---

76 

 

Cədvəl 1.5 

Quyuların 

şərti 

nömrəsi 

 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

8 

 

9 

 

10 

Orta 

hesa-

bı 

debit 

10

5 

m

3

/ 

sam 

Masi

mal 

debit 

10

-5 

m

3

/ 

sam 

I sahədə 

debit, 

10

-5

m

3 

/san 

 

13 

 

8 

 

20 

 

10 

 

12 

 

7 

 

12 

 

7 

 

15 

 

13 

 

11.7 

 

20 

II sahədə 

debit, 

10

-

5

m

3

/sam 

 

8 

 

30 

 

28 

 

15 

 

8 

 

12 

 

9 

 

14 

 

10 

 

27 

 

16.1 

 

30 

 

Hər iki halda maksimal debit orta hesabı debitin iki mislindən 

böyük deyildir. Doğrudanda  2·10

-1

m

3

/san-11.7×2-23/4·10

-3

m

3

/san-dən, 

3·10

-1 

m

3

/san – 16.1×2=32.2×10

-5

 m

3

 /san –dən kiçikdir. 

Lakin bu quyulara bir statistik yığım kimi baxsaydıq, onda orta 

hesabi debit 13.9·10

-5

m

3

/san olardı və maksimal debit (3.10

-1

m

3

/san) öz 

orta hesabi debitinin  iki mislindən  (13.9 ×2=27.8·10

-5

m

3

/ san) böyük 

alınardı. Bu, Puasson paylanmasını ihkar etmir, əksinə  təhlil olunan 

məlumatların qeyri bircinsli olmasını  aşkar edir. Odur ki, Puasson 

paylanmasından kənaraçıxma  halı keyfiyyətcə yeni hadisəni 

müəyyənləşdirmək üçün meyar kimi istifadə edilə bilər. Buna 

neftçıxarma prosesində  tətbiq olunan yeni üsulları  və texnoloji 

təkmilləşdirilmələri misal göstərmək olar. 

Bu üsuldan istifadə edərək səthi artiv maddələrin tətbiqinin 

effektivliyini qiymətləndirmək üçün nəzarət və təcrübi sahələri seçmək 

olar. 

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, orta kəmiyyətləri təyin etmək 

üçünaparılan hesablamaların dəqiqliyi ilk məlumatların sayından 

asılıdır.Məsələn , 40 quyunun orta debiti 0.1 dəqiliklə, 2500 quyunun 

orta debiti isə 0.01 dəqiqliklə hesablana bilər . Bu halda quyuların 

debitləri də  müəyyən dəqiqliklə  hesablanmalıdır. Daha doğrusu, təyin 

---

77 

 

olunan debitləri xarakterizə edən  ədədlərin lazımi rəqəmlər sayının 

düzgün seçilməsi  əhəmiyyətlidir. Bu məqsədlə  K.Çvars.  T,Qoldfarba 

istinad edərək, qiymətləndirici hesablamalar apardıqda lazımi 

rəqəmlərin sayının düzgün seçi9lməsinə baxaq. 

Hər hansı fiziki kəmiyyəti miqdarla qiymətləndirdikdə  güman 

olunur ki, təyin olunan qiymət həmin  fiziki kəmiyyətin həqiqi 

qiymətinə  daha yaxındır. Məsələn , tutaq ki, baxılan fiziki kəmiyyət 

üçün 43 ədədi alınmışdır. Belə halda u kəmiyyətin həqiqi qiymətini 

42.5÷43.5 arasında dəyişməsi güman edilir. 

Aşağıda lazimi sayda rəqəmi olan müxtəlif  ədələrə baxaq. 43 

ədədində  lazımi rəqəmlərin sayı ikidir: 43-4.3 ·10; 4300-də  lazımi  

rəqəmlərin sayı ikidir.4300-4.3·10

1

; 0.0043 ədədində  də  lazımi 

rəqəmlərin sayı ikidir: yəni 0.0043=4.3 ·10

-3

; 4301-də isə  lazımi 

rəqəmlərin sayı dörddür; yəni 4301-4.301·10

3

; 0.004301 –də  də 

0.004301 – 4.301·10

-3

 və 1 000 000 ədədində birdir; belə ki 1 000 000-

10

6

. 

Toglama və 

çıxma  əməliyyatında cəm və ya fərqin 

lazımirəqəmlərinin sayı , bu əməliyyatda iştirak edən hər iki ədədin 

onluqlar işarəsinin sayına əsasən götürülür, məsəln; 

 

 1)   

9

,

7

8

,

6

1

,

1

    2) 

9

,

7

841

,

6

1

,

1

     3) 

8

843

,

6

1

,

1

  4) 

846

,

6

843

,

6

003

,

0

  

  5) 

397

400

3

    6)  

2

2

2

10

97

,

3

10

0

,

4

10

03

,

0

 

2 və 3-cü misallarda toplama  əməliyyatında  yuvarlaqlaşdırma 

yolu ilə  lazımi rəqəmlərin sayı seçilmişdir; 4-cü  misalda 0.003 –də 

lazımi rəqəmlərin sayı bir olduğu halda  cəmdə lazımi rəqəmlərin sayı 

dördə  bərabər götürülmüşdür. Deməli, toplamavə  çıxma  əmliyyatı 

zamanı lazımi rəqəmin yerinin də əhəmiyyəti vardır.  Və 6-cı misallarda 

lazımi rəqəmlərin sayının seçilməsini aydınlaşdıraq. 

Tutaq ki, müşahidəçiyə  görə  otaqda  400 adam vardır: bu o 

deməkdir ki, orada adamların sayı  350÷450 ola bilər. Belə halda 

---