A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

136 

 

 

   

 

,

1

1

.

1

p

y

V

p

V

p

 

 

burada y

1

 –komponentin mol hissəsidir. 

 Komponentin 

V

1

 parsial həcminin,  ümumi həcmə olan 

nisbətinə,  həcm və ya mol hissəsi deyilir. 

 

§ 3. Real qaz halının ideal qaz 

qanunlarından fərqlənməsi 

 

 

Yuxarıda göstərdik ki, makroskopik nöqteyi-nəzərdən ideal 

qazlar Mendeleyev – Klapeyron tənliyinə  dəqiq tabe olan qazlardır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, bu tənlik kifayət qədər seyrəkliyə malik olan 

real qazlar üçün daha dəqiq nəticə verə bilər (yəni kiçik təzyiqlərdə). 

 

Təcrübi tədqiqatlar göstərir ki, ideal qazlar üçün verilmiş hal 

tənliyi, normal şəraitdə belə  bəzi qazlar üçün 2-3% xəta verir. 

Yüksək təzyiqlərdə isə bu xəta daha böyük olur. Buna səbəb, ideal 

qazlar üçün (II. 6) tənliyini çıxdıqda, molekullar arasındakı qarşılıqlı 

təsir qüvvəsinin və  qaz molekullarının tutduğu həcmin nəzərə 

alınmasıdır. 

 

Praktiki hesablamalar aparmaq üçün elə vasitələr tapmaq 

lazımdır ki, ideal qazlar üçün hal tənliyini real qazlara da tətbiq 

etmək mümkün olsun. Bu yolla, real qazlar üçün hal tənliyi Van-der-

Vaals tənliyi: 

 

   

RT

b

V

V

a

p

)

)(

(

2

 

 

  (II. 

9) 

 

şəkilində  yazılır. Burada a  və    b  –  qazın təbiətindən asılı  əmsallar 

olub, molekullar arasındakı qarşılıqlı  təsiri  

2

V

a

 və  molekulların 

həcmini (b) nəzərə  alır. Bu əmsallar aşağıdakı ifadələrindən 

hesablana bilər: 

---

137 

 

 

   

 

,

3

8

64

27

2

2

K

Pk

K

K

K

V

RT

b

P

T

R

a

 

burada  T

K

, P

K

, V

K 

–  uyğun olaraq krtik temperatur, təzyiq və 

həcmdir. 

 Bitti 

– Bricmen tənliyi 

 

           

2

0

0

3

2

)

1

(

)

1

(

)

1

(

V

V

a

A

V

b

B

V

VT

c

V

RT

p

 

 

şəklində  yazılır. Burada a, b, c, A

0

, B

0

  –  təbii qazın komponentləri 

üçün sabit əmsalıdır. 

 Qeyd 

etmək lazımdır ki, təbii qazlar üçün Bitti-Bricmen 

tənliyindən (sıxlıqları kritik şəraitə  uyğun sıxlıqların  

3

2

 hissəsini 

təşkil edən qazlar üçün) alınan nəticələr təcrübəyə daha yaxın olur. 

 

Qarışıqda komponentlərin sayı çox olduqda (II.9) tənliyinin 

tətbiqi çox çətinləşir. Lakin, ideal qazların hal  tənliyinə  müəyyən 

düzəliş  (z) verməklə, real qazlar üçün hal tənliyini almaq olarş bu 

düzəliş, real qazların genişlənmə  və  sıxılma qabiliyyətinin ideal 

qazlar üçün müəyyən edilmiş qanunauyğunluqlarından nə  dərəcədə 

fərqləndiyini nəzərə alır. Deməli, ideal qaz halının əsas tənliyini real 

qazlara tətbiq etdikdə  z  inhiraf əmsalını nəzərə almaqdır; yəni (II. 6) 

ifadəsi belə yazılmalıdır (çəkisi G olan qaz üçün): 

 

 

   

 

Pv = z RGT.   

 

 

(II. 10) 

 

 

Real  qazlatrın ideal qazlardan fərqlənmə  dərəcəsini nəzərə 

alan inhiraf əmsalının təzyiq və  temperaturdan asılı olaraq 

dəyişməsini müəyyən edə bilərik. 

---

138 

 

 

Məlumdur ki, ideal qazlarda molekulların həcmi qazın 

həcminə nisbətən nəzərə  alınmayacaq dərəcədə  kiçik olur. Real 

qazların molekulları isə müəyyən həcmə malik olur və onlar arasında 

qarşılıqlı  təsir qüvvələri yaranır. Ona görə  də  real qazlar çox kiçik 

təzyiqlərdə  özlərini ideal qazlar kimi aparır. Deməli, kiçik 

təzyiqlərdə inhiraf əmsalı vahidə  bərabər olur. Təzyiq artdıqca qaz 

molekulları bir-birinə yaxınlaşır, onların arasındakı qarşılıqlı təsir  

 

 

Şəkil  II.1a 

 

qüvvələri qazın sıxılmasına kömək edir. Buna görə də eyni şəraitdə, 

eal qazlar ideal qazlara nisbətən daha artıq sıxılır. Deməli, təzyiq 

artdıqca inhiraf əmsalı da azalmalıdır. Onu da qeyd edək ki, təzyiqin 

müəyyən qiymətindən sonra qaz, maye hlına yaxınlaşır, yəni onun 

molekulları arasındakı  məsafə o qədər kiçilir ki, bunlar arasında 

qarşılıqlı itələyici qüvvələr yaranır. Bu qüvvələr həcmin sonrakı 

---