Adabiyot 11-sinf indd
Yüklə 4,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
| tuz
, yuz , uz qofiya vazifasini bajargan. Birinchi, ikkinchi hamda to‘rtinchi misralarning qolgan so‘zlari radif vazifasini bajarmoqda: Tuz oh Zahiriddin Muhammad Bobur Yuz oh Zahiriddin Muhammad Bobur Ilmi qofiyada qofiyaning bu shakli bosh qofiya deb yuriti- ladi. Biz qofiyani misra oxirida ko‘rishga ko‘nikib qolganmiz. 175 Mazkur misolda esa u misraning boshida turibdi. Bunday hodisalar o‘zbek tilining ifoda imkoniyatini ko‘rsatishiga ko‘ra ham e’tiborlidir. Ruboiylarda taxallusni qo‘llashga ko‘ra ham Bobur boshqa shoirlardan ajralib turadi. She’rning mazkur shaklda yaratilishi har ikki misradagi so‘zlarning takroriga tayangan yuksak ohangdorlikni hosil qiladi. Natijada yoqimli musiqiy ohang, takrorlanmas she’riy jarang yuzaga keladi. Ruboiydagi uchinchi misra, ko‘pincha yakunlovchi misra uchun munosib tayanch vazifasini bajaradi. Mazkur ruboiy ham shunday tuzilgan. Unda yaxshi kishining hech qachon yomonlik ko‘rmasligi ta’kidlangan. E’tibor berilsa, ruboiyni mazmuniga ko‘ra ikki qismga ajratish mumkin. Birinchi qismda, umuman, har qanday odam haqida gap boradi. Ular umumlashgan obraz sifatida tasvirlangan. Ularning bir guruhi vafodorligi, ikkinchi toi- fasi jafokorligi bilan «mashhur». Keyingi ikki misrada esa nisbatan aniqroq shaxslar: yaxshi va yomon odamlar tilga olingan. Ruboiydagi asosiy tasvir vositalari – so‘z takrori va tazod. Ular vositasida har bir harakat va uning natijasi, olam dagi sabab va oqibat munosabatining taso difiy bo‘lmasli- gi ta’kidlanmoqda. Boburning ko‘pgina g‘azal va ruboiy larida bo‘lganiday, bu yerda ham yaxshilik qilishga un dash, yo- monlikdan uzoqlashishga da’vat asosiy o‘rin tutgan. Muhimi, ular quruq pand-o‘git emas, balki yuksak badiiyat libosida taqdim etilgan. Bobur hayotda kutilmagan sinov va mashaqqatlarga duch keldi. U hayot zarbalarini juda erta yoshligidan ko‘rdi. Shunga qaramay, uning lirikasida hayotsevarlik, odamga va butun olamga bo‘lgan qizg‘in muhabbat, chuqur samimiyat juda yorqin tarzda o‘z aksini topdi. Bobur asarlari o‘zbek she’riyatining, o‘zbek nasrining, o‘zbek adabiyotining Navoiydan keyingi eng go‘zal, eng nurli sahifalarini tashkil etadi. Ularning barchasi nihoyat- da go‘zal va ta’sirchan, takrorlanmas bir shaklda namoyon bo‘lgan. Ular o‘zbek tilining kuch-qudrati, ichki imkoniyat- larini ko‘rsatib bera olishiga ko‘ra ham bebahodir. 176 O‘ Z B E K M U M T O Z A D A B I Y O T I Bobur ruboiylari o‘zbek ruboiynavisligi taraqqiyotida alo- hida bir bosqichni tashkil etadi. Ularda falsafiy teranlik, ijtimoiy ho disalarga uyg‘unlik, hayot rang-barangligining nafis ifodalari, ayni paytda, o‘zbek tilining o‘ziga xos ifor va tarovati takrorlanmas bir tarzda mujassamlashgan. Bobur nazarida olamning munavvarligi odamning istaklari, shu istaklarning amalga oshishi bilan bog‘liq. Agar inson istaklari, tilak va xohishlari amalga oshsa, bu olam yanada go‘zal bo‘ladi, aksincha holatda esa olam uning ko‘zlariga tor va qorong‘i ko‘ri nishi mumkin. Unda bunday kishiga olamda yashashning ma’no va mazmuni yo‘qoladi: Ko‘ngli tilagan murodig‘a yetsa kishi Yo barcha murodlarni tark etsa kishi. Bu ikki ish muyassar o‘lmasa olamda, Boshini olib bir sorig‘a ketsa kishi. Ruboiylarda insoniy fazilatlar, o‘zaro hamjihatlik, umr- ning qisqaligini nazarda tutib, uning qadriga yetish g‘oyalari tarannum etiladi: Ahbob, yig‘ilmoqni farog‘at tutungiz! Jam’iyatingiz borini davlat tutungiz! Chun gardishi charx bu durur, Tengri uchun Bir-birni necha kun g‘animat tutungiz! Ruboiydagi murojaat shakli ( ahbob – do‘stlar, yorlar), fe’ldagi ikkinchi shaxs ko‘plik qo‘shimchasining takrorlanishi uni ko‘ngilga juda yaqin qilib qo‘yadi. Unda qo‘llangan so‘zlar ning og‘zaki nutqdagi faolligi esa tinglovchini o‘ziga rom qiladi. Bobur ruboiylari ushbu janrning o‘zbek adabiyotida yana- da mustahkam o‘rin olishi, uning takomili va rivojida alohida bir bosqich bo‘ldi. Adib ruboiy janri imkoniyat- laridan unumli foydalanib, uning mavzu qamrovini ken- gaytirdi. Ayniqsa, Vatan, yor, g‘urbat, ayriliq, ona yurtga mehr va sadoqat Bobur ruboiylarining o‘zagini tashkil etadi. 177 Ruboiylarning tili sodda, ulardagi tuyg‘ular samimiy, ifodalar yengil, shuning uchun adib tasvirlagan tuyg‘ular kitobxonga tez «yuqadi», uning qalbida ham o‘ziga xos aks-sado beradi. Bobur ruboiyni dubaytiy va tarona degan nomlar bilan ham yuritilishini, ruboiy vazni hazaj ekanini ko‘rsatadi. Bobur o‘zbek tilining tarovat va nazokatini juda te- ran angla gan, nozik tushungan. Adib o‘zbekcha so‘zlarning ma’no tovlanishlaridan zavq tuygan. Shu zavqning boshqalar tomonidan tuyulishiga ham imkon bergan. Tuyuqlar bu ji- hatdan alohida e’tiborga molik. Ulki har ko‘zi g‘izoli Chin durur, Qoshida payvasta oning chin durur. Chunki ul ko‘p yolg‘on aytti ul menga, Gar desam yolg‘onchi oni, chin durur. Bu yerda tajnisga olingan so‘z chin dir. Birinchi baytda u g‘izoli Chin birikmasida kelmoqda. Birikmaning ma’nosi «Chin (Xitoy) ohusi» demakdir. Ikkinchi misradagi chin qoshlarning o‘rtasida paydo bo‘ladigan tirish, burishiqlar, ajinlarni anglatadi. Oxirgi baytdagisi esa «haqiqat», «rost» degan ma’nolarni bildiradi. Tuyuq – adabiyotimizdagi to‘rtlik shakliga tayanadigan go‘zal lirik she’rlardan biri. U aruzning ramali musadda- si maqsur vaznida yoziladi. Tuyuqning shakliy ko‘rinishlari xilma-xil. Bobur ning o‘zi uning yetti turini misollar bilan ko‘rsatib bergan. Ulardan biri har to‘rt misradagi qofiyada ham tajnis qo‘llash bilan bog‘liq. Tajnis shakldosh so‘zdir. Ularning ma’nosi har xil bo‘ladi. Tilshunoslikda u omonim – shakldosh so‘z deb yuritiladi. Tuyuqning vazni ramali musaddasi maqsur yoki mahruf bo‘ladi: – v – – – v – – – v – fo i lo tun fo i lo tun fo i lun – v – – – v – – – v – fo i lo tun fo i lo tun fo i lun |