Akġf aġirli
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Alxan Bayramoğlu,
filologiya elmləri doktoru, professor. 10 iyul, 2009. Millətlərin tərəqqisində, milli şüurun oyanışı və milli özünüdərk prosesində, dünya sivilizasiyasından yararlanmasında mətbuatın özünəməxsus yeri var. Mətbuatın cəmiyyətin bütün strukturlarına təsiri o qədər güclüdür ki, onu IV hakimiyyət kimi qiymətləndirməyə bir kimsə etiraz etmir, hətta dövlətin hakimiyyət kimi bölgüsündə onun yerini ilk sıralarda göstərirlər. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın maarifpərvər ziyalıları, klassik ədəbi nümunələrin yaradıcıları mətbuatı "xalqın görən gözü, eşidən qulağı, danışan dili" adlandırırlar. Azərbaycan xalqının milli dirçəliş yoluna qədəm qoyması, dövlət və dövlətçilik ideyalarının formalaşması, ictimai münasibətlərə hazırlanmasında milli mətbuatın rolu böyük və əvəzolunmazdır. Məlum faktdır ki, mətbuat tariximizin başlanğıcı ictimai-milli şüurumuzun inkişaf tarixi ilə üst-üstə düşür. Çünki bu şüurun yaradıcısı, onun altqrumu milli mətbuat nümunələridir. XIX əsrin ortalarından başlayaraq dünyada baş verən proseslər, Rusiya imperiyasının daxilindəki hadisələr Azərbaycandan da yan ötmədi. İmperiya daxilindəki xalqların həyatında milli-mənəvi oyanış prosesi baş qaldırdı. Rusiya və İran tərəfindən iki dəfə parçalanan Azərbaycanda Abbasqulu Ağa Bakıxanov, M.F.Axundov, H.Zərdabi, Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşları, M.Şahtaxtlı, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağaoğlu, S.M.Qənizadə kimi ziyalılar xalqın milli mövcudluğunu hifz etməyə çalışdı. Şimali Azərbaycanın Rusiyanın tərkibində olması nəticəsində çar hakimiyyəti öz müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirmək üçün təbliğat vasitəsinə 5 ehtiyac duydu və Tiflisdə rus dilində ilk mətbu orqan olan "Tiflisskiy vedomosti" qəzetini 1828-ci ildə nəşr etdi. Bu mətbu orqanın səhifələrində Azərbaycanla əlaqəli materiallar dərc olunub. "Abbasabad mühasirəsinin tarixi", "Müasir tarix. Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında", "Qarabağ əyalətinə tarixi baxış", "Car və Balakən vilayətlərinə səyahət" başlığı ilə çap olunan məqalələrdə rus imperiyası sanki Azərbaycanı yenidən öyrənirdi. Qəzetdə Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı folklor nümunələri, yazılı ədəbiyyatı barəsində də qeydlər var. "Tiflisskiy vedomosti"nin bizim üçün əhəmiyyəti ondadır ki, Abbasqulu ağa Bakıxanovun qəzetdə tərcümə əsərləri çap olunub. Bakıxanovun "Dərbəndnamə" əsərinin tərcüməsi haqqında qəzet qeyd edirdi: "Lazımi mənbələrin tərcüməsi Qafqazın bu tərəfinin tarixini yeni dünyaya yayır". "Tiflisskiy vedomosti'nin imperiyanın tərkibində olan üç millətin, gürcü, erməni və Azərbaycan türklərinin dillərində əlavəsi nəşr olunurdu. 1829-cu ildə gürcü, 1930-cu ildə erməni və nəhayət, 1832-ci ildə Azərbaycan türkcəsində əlavələr buraxıldı. Azərbaycan türkcəsində qəzetin adı "Tiflis əxbarı" idi. Hələlik heç bir nüsxəsi aşkarlanmayan "Tiflis əxbarı" haqqında yalnız arxiv sənədləri haqqında məlumatlar əldə etmək mümkündür. Mətbuat tariximizin ilk mərhələsində nəşr olunan mətbu orqanlar kimi "Tiflis əxbarı"nın da abunəçilərinin sayı az idi. Quba komendantı Gimbut 1832-ci ildə yazdığı məktubda qəzetin 30 abunəçisi olduğunu yazır, Bakı komendantı isə abunəçi azlığından şikayətlənirdi. “Tiflis əxbarı”nın ilk sayı Azərbaycan türkcəsində 1832-ci ilin yanvarında işıq üzü görmüşdü. Qəzetin proqramını özündə ehtiva edən sənədlərin birində deyilir: "Bu il yanvarın 1-dən Tiflisdə aşağıdakı şərtlərlə tatar dilində (Azərbaycan dilində - red.) qəzet buraxılacaqdır: 1. Qəzet həftədə bir dəfə çıxacaqdır. 2. Rusca nəşrində olduğu kimi tatar qəzetinin də illik abunə haqqı gümüş pulla 8 manat, yarım illik isə 5 manatdır. 3. Nömrələrin vaxtında çıxmasına və abunəçilərə müntəzəm çatdırılmasına nəzarət qəzetin baş redaktoru, saray müşaviri Sankovskiyə tapşırıldı. Qəzet almaq istəyənlər ona ya şəxsən, ya da yerli hökumət vasitəsilə müraciət edə bilərdilər. Bu sənəddən göründüyü kimi "Tiflis əxbarı" qəzeti "Tiflisskiy vedomosti"nin əlavəsi olduğu üçün onun redaktoru saray müşaviri Sankovski idi. 1798-ci ildə anadan olan P.S.Sankovski təhsilini xaricdə almışdı. Bir neçə xarici dil bilirdi. O, 1823-cü ildə Tiflisə gəlmiş, Qafqaz baş hakiminin dəftərxanasında çalışmışdı. 1827-ci ildə Sankovski Qafqaz baş hakimi Paskeviçin yanında xüsusi tapşırıqlar üzrə məmur işləyib. Nəşrə başlayan "Tiflisskiy vedomosti" qəzetinin redaktoru təyin olunub. "Tiflis əxbarı"nın materiallarını Mirzə Əpriəm Yenikolopov redaktə edirdi. O, şərq dillərini bilirdi. 6 Arxiv materiallarından bəlli olur ki, "Tiflis əxbarı"nın Azərbaycan dilində olan variantı farsca nəşri bağlandıqdan sonra çap olunub. Paskeviçdən sonra Qafqazın baş hakimi olan baron Rozenin 1831-ci ilin dekabr ayının 30-da maarif naziri Livenə yazdığı məktubdan bu, bəlli olur. Rozen yazırdı ki, məndən əvvəl burada fars dilində "Tiflisskiy vedomosti" qəzeti nəşr olunmuş, abunə azlığından qəzet bağlanmışdır. ...Fars dili nəinki bizə mənsub olan və tatarlar (Azərbaycan türkləri - red.) yaşayan Zaqafqaziya ölkəsində, hətta Azərbaycanın özündə də az yayılıbdır. Həmin nəşrdən gözlənilən fayda məni, onu bərpa etmək zərurətinə inandırdı, lakin fars dilində yox... tatar dilində". Baron Rozen maarif nazirinin nəzərinə çatdırırdı ki, azərbaycanca çap olunacaq "Tiflis əxbarı" farsca çıxmış qəzetin məzmununa müvafiq materiallar verəcəkdir. Məqalələrin məzmunu isə bu şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. 1. Dövlət tərəfindən Zaqafqaziya müsəlmanlarına verilən yüksək mükafatlar haqqında məlumatlar. 2. Asiyalılar üçün anlaşıqlı və maraqlı olan xarici və daxili yeniliklər. 3. Yerli əhali arasında Avropa təhsilinə, sənayesinə rəğbət oyadan müxtəlif materiallar. "Tiflis əxbarı" təkcə Zaqafqaziyada deyil, İranda və Türkiyədə də oxuyurdular. Vərəqə şəklində həftənin çərşənbə günləri çıxan bu qəzetdə Abbasqulu ağa Bakıxanov da fəaliyyət göstərdi. O, Sankovskinin "məişət, tarix, ədəbiyyat, mədəniyyət" məsələləri üzrə məsləhətçisi idi. A.Bakıxanov şərq xalqlarının tarixini, mədəniyyətini, fars, rus, ərəb dillərinin mükəmməl bilicisi kimi Qafqaz baş əmirliyinin diqqətində idi. Akademik Fuad Qasımzadə "Tiflis əxbarı”nın Qubada əhali arasında yayılmasında A.Bakıxanovun iştirak etdiyini yazır. "Tiflisskiy vedomosti"nin həm rus, həm də yerli dillərdə çıxan əlavələri ciddi senzura nəzarətində çap olunur, hərbi orqan onları daim diqqətdə saxlayırdı. "Tiflis əxbarı"nın bir neçə nömrəsi çıxdıqdan sonra onun nəşri dövlət tərəfindən bağlanılıb. Doqquz il sonra, yəni 1841-ci ildə "Zaqafqazskiy vestnik" qəzeti işıq üzü gördü. Rusiyanın Qafqaz əmirliyi bu qəzetin də yerli dillərdə nəşrinin vacibliyini nəzərə almışdı. "Zaqafqazskiy vestnik"in Azərbaycan dilində nəşr olunan vərəqi "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" adlanırdı və o, 1845-ci ildə işıq üzü gördü. "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri"nin ilk sayını tədqiqatçı A.Z.Abramişvili arxivdən aşkarlayaraq, foto-surətini çap etmişdi. Bu vərəqə-qəzet təxminən 4 il yarım çap olunmuş və yerli çar hökumətinin qərarı ilə ləğv edilmişdir. Burada əsasən dövlətin rəsmi əmr və sərəncamları, əhali üçün qəza məhkəmələrinin qərarları, girov qoyulmuş evlər, dükanlar barəsində məlumatlar öz əksini tapırdı. Mövzulardan göründüyü kimi "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" də çarizmin Qafqazda, məxsusi olaraq Azərbaycanda yeritdiyi siyasəti xalqa çatdırır, 7 müstəmləkəçilik məqsədləri daşıyırdı. Qraf Paskeviçin maarif nazirinə göndərdiyi bir təliqədə qəzet-vərəqənin siyasi məzmunu aydın görsənir: "Bu iş lazımlı məlumatı və mədəni xalqların fikirlərini əhali arasında yaymaqla burada çox yayılan yalanları və zərərli şayiələri aradan qaldırmağa imkan yaradacaq və bu nöqteyi-nəzərdən bizim üçün faydalı olacaqdır". Azərbaycan milli mətbuat tariximizin araşdırıcılarının haqlı qənaəti ondan ibarətdir ki, "Tiflisskiy vedomosti" və "Zaqafqazskiy vestnik"in əlavələri olan bu vərəqə-qəzetləri milli mətbuatımızın bünövrəsi kimi götürmək olmaz. Çünki "Tiflis əxbarı", yaxud "Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri" müstəqil nəşrlər deyil. M.F.Axundov və A.Bakıxanovun bu qəzetlərlə əlaqəsi barəsində məlumatlar olsa da, onların fəaliyyətləri əməkdaşlıq çərçivəsindən kənara çıxmayıb. Bu əlavələr yalnız çar orqanlarının, strukturlarının rəsmi informasiyalarını dərc edirdi ki, bu da müstəqil Azərbaycan jurnalistikasının formalaşmasına xidmət hesab edilə bilməz. Ən əsası isə ondan ibarətdir ki, bu qəzet-vərəqələrin nə məzmunu, nə poliqrafik bazası və nə də onun işinə rəhbərlik edənlərin heç biri Azərbaycan həyatı ilə bağlı deyildi. Azərbaycan milli mətbuatı 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı "Əkinçi" qəzeti ilə başlayır. "Əkinçi"nin meydana çıxması bir neçə cəhətdən əlamətdar idi. Azərbaycan jurnalistikası tarixində ilk dəfə olaraq Həsən bəy Zərdabi "Əkinçi”nin timsalında mətbuata kütləvi informasiya vasitəsi, maarifçiliyin əsası, ictimai-siyasi şüurun formalaşması faktı kimi yanaşdı. "Hər bir vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun", "yaxşı-yamanlığı aşkar eləsin", "xalqın hər bir dərdi və xahişi o qəzetdə çap olunsun ki, o qəzetə baxan xalqı aynada görən kimi görsün" kimi dərin mənalı fikirlər çağdaş mətbuatımızın da əsas prinsipləri olaraq qalmaqdadır. "Əkinçi" nəşri ilə Azərbaycanda jurnalistika sistemini və nəslini formalaşdırdı, peşə prinsiplərini yaratdı, Azərbaycan dilini rəsmi statusda öz fəaliyyətinin əsasına çevirdi. Maarifçilik ideyasının daşıyıcısı olan bu qəzet milli təfəkkürlü ziyalılar nəslinin yetişməsində böyük tarixi xidmətlər göstərdi. Milli mətbuat tariximizin “Əkinçi”nin nəşri ilə bağlanması tarixi reallıqları özündə əks etdirir. "Əkinçi" özündən sonra bir sıra milli mətbu nümunələrin nəşrinə cığır açdı. Ünsizadə qardaşlarının yaratdıqları "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"), "Kəşkül" kimi nəşrlər "Əkinçi" ənənələrindən bəhrələnərək mətbuatın inkişafına təkan oldu. Sovet dövrünün araşdırıcıları ideoloji yöndən bu qəzet və dərgiyə yanaşaraq obyektivlikdən kənar fikirlərə rəvac vermişlər. Ancaq Ünsizadələrin nəşr etdiyi mətbu orqanlar islam birliyi ideyasının tərəfdarı olması ilə yanaşı xalqın maariflənməsinə, Avropanın elmi yenilikləri ilə oxucuların tanışlığına, ədəbiyyata yeni baxışın formalaşmasına əsaslar yaratdı, mətbəəçilik işi quruldu. 8 1903-cü ildə "Şərqi-rus"un fəaliyyətə başlaması, ətrafına demokratik dünyagörüşlü qələm sahiblərini, məxsusi olaraq Cəlil Məmmədquluzadəni, Ömər Faiq Nemanzadəni, M.Ə.Sabiri, A.Səhhəti, F.Köçərlini ətrafına cəm etməklə dövrün yeni jurnalist nəslini yetişdirdi, "Molla Nəsrəddin"in intişarına müəyyən hazırlıq işləri gördü. “Həyat”ın, "İrşad"ın, “Fyuzat”ın nəşri milli ideologiyanın, dövlətçilik təfəkkürünün formalaşmasına, insan hüquqlarının qorunmasına, azad sözün inkişafına xidmət etdi. "Türkləşmək, islamlaşmaq, Avropalaşmaq" şüarını əsas ideya-siyasi istiqamətləri kimi qəbul edən, Avropanın inkişaf qanunlarını cəmiyyətə aşılayan bu tip mətbu nümunələr ideya şəklində olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin timsalında dövlət quruluşunun siyasi, fəlsəfi cizgilərini yaratdılar. "Molla Nəsrəddin" xalq ruhunu, demokratiyanı və xalqın daxili mənəvi dünyasını özündə əks etdirirdisə, "Fyuzat" milli varlığın, türkçülüyün rəmzi, əsas təbliğat vasitəsi idi. 1915-ci ildə nəşrə başlayan "Açıq söz" milli kimliyin, istiqlalın, cümhuriyyətçiliyin təcəssümü kimi ortaya çıxıb, xalqın siyasi hüquqlarının təminininin vacibliyini irəli sürdü. Özündən əvvəlki mətbu orqanlar xalqın tərəqqi və nicatını mədəni, elmi, mənəvi və iqtisadi inkişafda görürdüsə, "Açıq söz" bu sıraya xalqın siyasi hüquqlarını da əlavə etdi. 1917-ci ilin sonunda Romanovlar sülaləsinin çöküşü və Rusiyada baş verən gərgin hərbi-siyasi vəziyyət, 1918-ci ildə Zaqafqaziyada Seymin yaranması və parçalanması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elanı, Bakıda bolşeviklərin hakimiyyəti qan hesabına əldə etməsi və Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya doğru azadlıq savaşının uğurla nəticələnməsi "Azərbaycan"ı yaratdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq hakimiyyəti dövründə mətbuat, söz azadlığı bərqərar oldu, təkrarolunmaz, özünəməxsus nəşrlər yarandı, mətbəəçilik inkişaf etdi və fikir plüarizmi formalaşdı. Azərbaycan mətbuat tariximizin ilk monoqrafik araşdırıcısı, ictimai-milli şüurun inkişafında mətbuatın rolunu yüksək qiymətləndirən Mirzə Bala Məhəmmədzadə olmuşdur. Mətbuatın xalqın həyatındakı əvəzsiz rolu barəsində M.Məhəmmədzadə "Milli Azərbaycan Hərəkatı" kitabında yazır: "Danışdığı lisanda ilk qəzetə malik cəmiyyət bir milliyət ikən milli olmağa başlamış deməkdir. Həyatında mətbuat ənənəsinə malik olan bir xalq isə artıq təəssüs etmiş bir millətdir". Millətin formalaşmasını mətbuatla bağlayan müəllif 1921-ci ildə qələmə aldığı "Azərbaycan türk mətbuatı. (1875-ci ildən 1921-ci ilə qədərki mətbuatımız") adlı tədqiqatında müxtəlif illərdə nəşr olunan mətbu orqanların səlnaməsini yaradıb. 1898-ci ildə Bakının Zirə kəndində anadan olan M.Məhəmmədzadə Müsavat Partiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadənin yaxın silahdaşı, Azərbaycan Xalq 9 Cümhuriyyətinin qurulmasının fəal iştirakçısı olub. 1920-ci il inqilabından sonra gizlin fəaliyyət göstərən Milli Müqavimət Komitəsinin sədri kimi 1923-cü ilə qədər fəaliyyət göstərib, təqiblərdən yaxa qurtararaq 1924-cü ildə İran və Türkiyəyə mühacirət edib. 1955-ci ildə M.Ə.Rəsulzadənin vəfatından sonra Müsavat Partiyasının sədri seçilib, 1969-cu ildə İstanbulda dünyasını dəyişib. M.B.Məhəmmədzadə "Azərbaycanda türk mətbuatı" əsərindən əvvəl 1918-ci ildə "İki inqilab arasında" adlı bir kitab nəşr etdirmişdi. Filologiya elmləri doktoru, professor Alxan Bayramoğlunun fikrincə, bu kitab Mirzəbalanın bir növ "Azərbaycan türk mətbuatı" əsərinə hazırlıq idi. Müəllif iki inqilab dedikdə, 1905- ci il inqilabı ilə 1917-ci il inqilabı arasındakı 12 illik bir dövrü nəzərdə tutur və bu zaman kəsiyində Azərbaycan xalqının ictimai-milli şüurunda, mədəni həyatında, siyasi təfəkküründə baş verən inkişaf proseslərinə nəzər salır. "İki inqilab arasıda" əsərindən sonra qələmə alıb, 1922-ci ildə Bakıda nəşr etdirdiyi "Azərbaycan türk mətbuatı" əsərində M.Məhəmmədzadə istiqlal mücadiləsində və millətin həyatında mətbuatı "yeddinci" deyil, bəlkə də birinci təsisat hesab edir və 91 qəzet haqqında biblioqrafik məlumatlar verir. Mətbuat tariximizin araşdırılması üçün Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|