Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________Milli Kitabxana_______________ 138 andına qurban gətirir. Kollektiv andiçmə isə, həqiqətən, bir mərasimdir və burada misteriya ruhu çox güclüdür. Nədən ki, bir yığın insan özünü andına qurban deyir, özünü ömürlük andının girovuna çevirir. Suggestiv bir prosesdir. Mehdi Məmmədovu da “Gənc qvardiya”da personajların qəhrəmanlığı, igidliyi, mübarizəsi, həyat eşqi, sevgisindən daha çox onların içdiyi AND ilgiləndirmişdi və o bunu səhnədə bir misteriya yaratmaq imkanı kimi dəyərləndirmişdi, öz tamaşasının energetik mərkəzi bilmişdi. A.Fadeyevin romanını səhnəyə gətirmək ideyası boş yerdən Mehdinin beyninə düşməmişdi: sadəcə, o öz Moskva həmkarlarının quruluşlarından xəbərdar idi. 1947-ci ildə Nikolay Oxlopkov “Gənc qvardiya”nı V.Mayakovski adına Moskva Dram Teatrında, Boris Zaxava isə Y.Vaxtanqov adına teatrda səhnələmişdilər. Mehdi N.Oxlopkovun tamaşasını görmüşdü. Bunu Cəfər Cəfərov da təsdiqləyir. B.Zaxavanın “Gənc qvardiya”sını isə onun görüb-görmədiyindən xəbərimiz yox. Hər halda bu məsələ Mehdi həyatının bir faktını aşkarlayır ki, Mehdi 1947-ci ildə Moskvada olub. Nə səbəbə? Bunu demək çətindir. Maraqlıdır, “Gənc qvardiya”nı ona həvalə edəndən sonra Mehdi Moskvaya yollanıb, ya Moskvadan qayıdıb bu romanın sevdasına düşüb? Hər halda imitasiya deyilən bir şey Mehdi yaradıcılığından da yan ötüşməyib. İmitasiya bu və ya digər şəkildə və müxtəlif nisbətlərdə özünü “Nə yardan doyur, nə əldən qoyur”, “On ikinci gecə”, “Gənc qvardiya” “Rəqs müəllimi”, “Mehmanxana sahibəsi”, “Müfəttiş” kimi tamaşalarda göstərib, bəzi vaxtlarda isə latent vəziyyətdə qalıb. Olsun ki, Mehdi nəyisə imitasiya ilə başlayıb, lakin yaradıcılıq prosesində bu imitasiyadan tam azad olub və öz mükəmməl uğurunu imzalayıb. Ona görə Mehdi yaradıcılığında imitasiya sadə təsirlənmədən o yana gedib çıxa bilməyib. Ancaq mən məlumatlıyam ki, N.Oxlopkovun “Gənc qvardiya” tamaşasına da bir misteriya ruhu hakim kəsilibmiş. ______________Milli Kitabxana_______________ 139 Həmin tamaşanın şəkillərindən də bunu duymaq mümkün. Mehdinin tamaşasından da epizodlar təsvir olunduqca aşkarlanır ki, “Gənc qvardiya” Milli Teatrda məhz misteriya qismində, monumental qəhrəmanlıq ruhu ilə aşılanmış bir misteriya qismində oynanılıb. Bununla bərabər mən N.Oxlopkovun rejissor üslubuna bir yaxınlıq da duyuram bu tamaşada. Məsələn, Mehdinin şərtiliyə, simvollaşdırmaya meylində, boyaları qatılaşdırmaq, cizgiləri, detalları böyütmək, rəmzləşdirmək cəhdində, publisistikanı, plakatçılığı bədii eyham səviyyəsinə yüksəltmək təşəbbüsündə. Tamaşanı teatrşünas İ.Kərimov da təsvirləyir. 110 Əslində, bu təsvir Cəfər Cəfərovdan götürülüb və ruscadan dilimizə sərbəst tərcümə edilib; ona görə mən hər iki mətnin müqayisəsi nəticəsində məqamı düşdükcə müəyyən qeydlər aparmaq hüququnu özümdə saxlayıram. Nə yaxşı ki, bu teatrşünaslığın Cəfəri var; aydınlıq yalnız ondan gəlir: “Rejissorun niyyəti yox idi ki, təmiz şərti bir tamaşa yaratsın: amma o, sovet adamlarının düşmənlə savaşının qəhrəmanlığını, mübarizəsinin poeziyasını daha dərindən aça biləcək bədii priyomlardan faydalanmağa çalışırırdı. Bax, elə ilk səhnələrdən biri (buradan İ.Kərimov Cəfərin mətninə birbaşa qoşulur, bəzi sözləri dəyişir; onun mətnini mən iri mötərizələr vasitəsilə görükdürəcəyəm): almanlar [düşmən qoşunları] yaxınlaşır, Krasnadon sakinləri [əhali] çayı keçib getməyə tələsir [çalışır], lakin imkan tapmırlar, düşmən [alman əskərləri] onların başının üstünü alır. Təpənin arxasından [üstündən] iri, qara, qorxunc [qorxunc qara rəngdə, nəhəng] bir tank görünür. İnsanlar [dinc əhali] həyəcan içində vurnuxurlar. Gənc qvardiyaçılar da buradadırlar, onlar əl-ələ verib qara bədheybətlə üz-üzə dayanıblar [elə bu vaxt gənc qvardiyaçılar zəncir halqası kimi əl-ələ verərək dövrə vurur, tankın qarşısını kəsirlər]. İki qüvvə toqquşur: amansız maşın və canlı insanlar [iki qüvvə - müharibənin qara maşını ilə azadlıq mübarizləri olan insanlar baş-başa gəlir]. Fikir formalaşır: gücə qarşı güc dayanmalıdır...” 111 Bu yerdə ______________Milli Kitabxana_______________ 140 İ.Kərimov Cəfərin monoqrafiyasından götürdüyü fikirləri montaj eləyir. Mən bunu yazmaya bilməzdim: çünki güclü mənəvi imperativlər sahibiyəm və bu imperativlərdən biri hər çətin vəziyyətdə mənim davranışımın qayəsini və məntiqini müəyyənləşdirir: Tanrının haqqını tanrıya, qeysərin haqqını qeysərə ver. Mən haqları ruhlara qaytarıram. Teatr dünyada yeganə məkandır ki, orada ədalət etalonu həmişə qorunub saxlanılır. Elə isə yenidən Cəfərə müraciət edək: “Və nahəyət, öz bədii həllinə görə daha bir ifadəli epizod - and səhnəsi. Pyesdə bu səhnə bina daxilində baş verir, rejissorsa onu xarabalığa dönmüş bir məkana çıxarıb. Şəhər yanır, ətrafı alov sarımışdır, birdən bu viranəliyin arasından bir işıq zolağı ön plana tuşlanır, and içmək üçün sıralanmış gənc qvardiyaçıların çöhrələrini görükdürür” 112 “və pərdə endirildikdən sonra hələ xeyli vaxt qulaqlarda cingildəyir: “Mən, Oleq Koşevoy, and içirəm”.. Və zal uzun zaman sükuta qərq olur”. 113 Finalda da bu kompozisiya eynilə təkrarlanırdı. Amma bu dəfə and içmək əvəzinə gənc qvardiyaçılar bir-bir qətlə yetirilirdilər. Sonda isə daş abidə və ətrafında heykəl kimi donuq dayanmış gənc qvardiyaçılar: yəni əbədiyyətdən boylanan bir qəhrəmanlıq... Mətbuatda dərc olunmuş resenziyaların hər birində bu məqam vurğulanırdı. 114 Mehdi Məmmədovun misteriya ruhunda həll etdiyi “Gənc qvardiya”sı II Cahan Savaşında həlak olanların xatirəsinə monumental bir abidə kimi qavranılırdı və tamaşanın özü bütövlükdə sanki çoxsaylı abidə fraqmentlərinə bölünürdü, mozaik epizodlara parçalanırdı. Tənqid bunu tamaşanın və Q.Qrakovun natamam səhnələşdirməsinin neqativi bilirdi. Mehdinin rejissor qurğusunda tənqid onu da tamaşanın naqisliyi hesab edirdi ki, almanların obrazları karikatura şəklinə salınıb 115 və mexaniki kuklalar kimi göstərilib. Cəfər Cəfərov tamaşanın mühüm qüsurlarından birini də onda görürdü ki, səhnədə “Gənc qvardiya” təmsilçiləri heç də gənc Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|