Azer-dili 4s Derslik 2017 Layout 1
Yüklə 45,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KİÇİK BIR XATİRƏ... Yenə bir gün anam həyətdə oturub köynək tikirdi. Mən də yanında oturmuşdum
- Süleyman Sani Axundov Əziz uşaqlar, Çoxbilmiş uşaqlığında olan bir hadisəni heç vaxt unuda bilmir. Səbəbini bilmək istəyirsinizsə, mətni oxuyun. MARALIN ETİBARI
- SÖZ EHTİYATI Çap üçün deyil
- ÇOXBİLMİŞ ÖYRƏDİR Sevimli dostlar, Azərbaycan dilində sözlər quruluşuna görə üç cür olur: Sadə sözlər
- DİALOQ – Dəniz, heyvanlar aləmi deyəndə nə başa düşülür Dostlarına izah edə bilərsənmi – Mən bilirəm ki, heyvanların
Yenə də Çoxbilmişin yadına uşaqlığında olan bir xatirə düşdü. O bu xatirəni sizə danışmaq istəyir. Qulaq asın və siz də uşaqlığınızı yadınıza salın: KİÇİK BIR XATİRƏ... Yenə bir gün anam həyətdə oturub köynək tikirdi. Mən də yanında oturmuşdum . Sər çə lər “cikcik” edərək həyətə səs sal mışdılar. Tut ağacının ba şında oturmuş sərçə birdən: “Cır rıt!” edə rək səs saldı. Sər çə lər o dəqiqə səslərini kəsib öz lərini çəpərin içinə soxdular. Mən buna təəccüb edərək so ruş dum: – Ana, o sərçə nə dedi? Quş lar niyə gizləndilər? – Oğlum, o sərçə dedi ki, qaçın, tez gizlənin, budur qırğı gəlir ! Doğrudan da, bir azdan sonra qırğı göründü. Çil xoruz qışqırıq saldı. Qırğı dayanmayıb keçdi. Mən heyrətdə idim. Təəccüblə soruşdum: – Ana, bu quş dilini sən hardan bilirsən? Mən də öyrənə bilərəmmi? Anam gülərək dedi: – Niyə bilmirsən! Quşlara fikir versən, öyrənə bilərsən. Tağı əmoğlun ovçudur. O, quşlar, hey vanlar haqqında çox şey bilir. Ondan soruş, desin. Süleyman Sani Axundov Əziz uşaqlar, Çoxbilmiş uşaqlığında olan bir hadisəni heç vaxt unuda bilmir. Səbəbini bilmək istəyirsinizsə, mətni oxuyun. MARALIN ETİBARI Kənddə bir inəyimiz vardı. Onun adı Maral idi. Bu adı ona nənəm vermişdi. Maral nənəmin se vimlisi idi. Doğrusu, o elə hamımızın sevimlisi idi. Axı o bizim gözümüzün qarşısında böyümüşdü. Yadımdadır, yay tətilində kənddə olanda hamımız balaca* Maralın başına yığışardıq. Kimi onu sığalla yar, kimi ot, su, kimi də əlindəki meyvəni və ya çörəyi ona verərdi. Balaca Maral bizim qayğımızdan xoşallanardı. Başını əlimizə, üzümüzə söykəyərdi. Biz uzaqda olanda isə teztez mələyər, sanki, bizi yanına çağırardı. Amma o hamıdan çox nənəmə öyrəşmişdi. Axı nənəm onun yanında bizdən çox olurdu. İllər keçdi. Maral böyüdü*. Gözəl bir inək oldu. Biz kəndə gedəndə Maralın nənəmə olan məhəbbətini seyr etməkdən həzz alardıq. 66 HEYVANLAR ALƏMİ qırğı – ястреб çəpər – забор çil – пятнистый SÖZLÜK səslərini kəsmək – замолчать heyrətdə olmaq – быть в изумлении qışqırıq salmaq – поднять крик (шум) SÖZ EHTİYATI Çap üçün deyil Hər axşam darvazanın qabağında Ma ra lın örüşdən qayıtmasını gözləyərdik. Ma ral darvazanın qa ba ğın da* nənəmi gö rən kimi yerişi ni sürətlən dirər və bir neçə dəfə mələyərdi. Maral, elə bil bununla öz sevimli sahibini salamla yırdı. İnək nə nəmə yaxınlaş anda nə nəm əllərini ona tə rəf uzadar, be linə, başına sığal çəkərdi. Maral da nənəmin əllərini yalayar, üzünü onun əllərinə sürtərdi. Bir dəfə yayda nənəm bərk xəstələn di. Atam onu hə kimə göstərmək üçün Ba kı ya apardı. Maral bizim ümi dimizə qaldı. Biz yenə də ax şamlar darvazanın qa ba ğında Ma ralı gözlə yirdik. Ancaq Maral səsini çı xarmır, sual dolu gözləri ilə üzümüzə ba xır, sonra da başını salıb hə vəssiz hə yətə keçirdi. Hət ta bir dəfə bibim onu bağ la maq istəyəndə Maral dartındı və bibimi vurmaq istədi. Mən əlimdəki ağacla onu vurdum. İnək divara qısıldı və kinli gözləri ilə mənə baxdı. Elə bil nənəmə şikayət edəcəyi ilə məni hədələdi . On gündən sonra nənəm Bakıdan qayıtdı. Axşam, adəti üzrə, o, darvazanın qabağına çıxdı. Körpüdən enəndə Maral nənəmi gördü. İnək böyürəböyürə nənəmin üstünə qaçırdı. Onun səsinə bütün qonşular küçəyə çıxdılar. Hamı bu qeyriadi mənzərəyə maraqla tamaşa edirdi . Maral nənəmin qabağında dayandı . O, nənəmin əllərini yalayır, paltarlarını iylə yir, başını onun qoy nunda, qucağında gizlətmək istəyirdi. Maralın gözlərindən yaş axırdı. Nənəm də ağlayırdı. Bu hadisədən hamı təsirlən mişdi. Hamımızın gözlərimiz yaşar mışdı. Maralın etibarını görəndə mən öz hərəkətimdən peşman oldum . O vaxtdan mən bu hadisəni unuda bilmirəm . ÇOXBİLMİŞ DÜŞÜNDÜRÜR 1. Mətni diqqətlə oxuyun və aşağıdakı suallara cavab verin: 1) Maral adını inəyə kim vermişdi? 2) Balaca Maral nədən xoşallanardı? 3) Maral axşamlar örüşdən qayıdanda nə edərdi? 4) Maral niyə bizim ümidimizə qaldı? 5) Maral niyə böyürəböyürə qaçırdı? 67 sığallamaq – ласкать öyrəşmək – привыкать söykəmək – прислоняться dartınmaq – отдергиваться təsirlənmək – расчувствоваться kinli – злобно qısılmaq – прижаться hədələmək – угрожать adəti üzrə – по привычке iyləmək – нюхать örüş – пастбище sürtmək – тереть yalamaq – лизать SÖZLÜK sığal çəkmək – гладить seyr etmək – осматривать həzz almaq – получать удовольствие böyürəböyürə – мыча (мычать) ümidinə qalmaq – остаться на попечении xoşallanmaq – получать удовольствие SÖZ EHTİYATI Çap üçün deyil 6) Maralın gözlərindən niyə yaş axırdı? 7) Çoxbilmiş nədən peşman olmuşdu? 2. Mətndən hansı nəticəni çıxardınız? Fikirlərinizi yoldaşlarınızla bölüşün. 3. Mətnin məzmununu aşağıdakı plan əsasında danışın. 1) Maral nənəmin sevimlisi idi. 2) Balaca Maral. 3) Hər axşam darvazanın qabağında. 4) Nənəmin xəstələnməsi. 5) Maralın gözlərindən yaş axırdı. 4. Yəqin, bu hadisəni Çoxbilmişin niyə unuda bilmədiyini anladınız. Baxdığınız filmlər və ya oxuduqlarınız əsasında heyvanların, quşların insanlara bağlılığı barədə bildiklərinizi yol daş larınıza danışın. 5. Çəngəllə yemək yeyən heyvan tanıyırsınızmı? Çoxbilmişdən soruşsanız, deyər. Madaqasqar adalarında ağaclarda Ayay adlı meymun yaşayır. O, ağacdanağaca tullananda səs çıxarır: «Ayay». Ona görə də onun adı elə Ayay qalıb. Ayay xoşladığı yeməyə dırnaqlarını elə batırır ki, elə bil dırnaqları iti çəngəldir. ÇOXBİLMİŞ ÖYRƏDİR Sevimli dostlar, Azərbaycan dilində sözlər quruluşuna görə üç cür olur: Sadə sözlər: vətən, baba, ata, nənə, məktəb, qələm, yarpaq, çətir, palıd və s. Düzəltmə sözlər: məktəb + li , vətən + daş , salam + la (maq), yaxın + laş (maq), yaz + ı , gül + dan , bağ + ça , bil + ik + li , təmiz + lik və s. Mürəkkəb sözlər: Aygün, qızılgül, qartopu, tutuquşu, ağacdələn, teztez və s. Dostlar, gördünüz ki, düzəltmə sözlər iki hissədən ibarət olur. Birinci hissə “kök”, ikinci hissə “şəkilçi” adlanır. Azərbaycan dilində bəzi şəkilçilər yeni sözlər düzəldir ki, belə sözlərə düzəltmə sözlər deyilir. Düzəltmə sözün mənası ilə onun kökünün mənası arasında əlaqə olur: dəniz – dənizçi , üzüm – üzümlük , bağ – bağlıq , maraq – maraqlı , uşaq – uşaqlıq , xəstə – xəstələn (mək) və s. 6. Salam – salamla (maq), yaxın – yaxınlaş (maq), sığal – sığalla (maq), sürət – sürətlən (mək), xəs tə – xəstələn(mək) , yaş – yaşar (maq), iy – iylə (mək), göz – gözlə (mək), bağ – bağla (maq) söz lə ri nin mənaları arasında uyğunluq, əlaqə görürsünüzmü? Fikirlərinizi açıqlayın və əsaslandırın. 7. Mətndə göy rəngdə verilmiş sözləri hansı sözlər və ifadələrlə əvəz etmək olar? Özünüzü yoxlayın və tapdığınız sözlərlə cümlələri yenidən oxuyun. 8. Mətndə üzərində ulduz işarəsi qoyulmuş sözlərə əksmənalı sözlər deyə bilərsinizmi? 9. Çoxbilmiş bilmək istəyirdi ki, görəsən, dostları heyvanları yaxşı tanıyırmı? O çox vaxt eşidirdi ki, heyvan deyəndə, dostları ancaq ya ev heyvanlarının, ya da bəzi vəhşi heyvanların ad larını çəkirlər. Ona görə də Dənizin bilgilərini yoxlamaq istədi. Onların dialoqunu siz də oxuyun. DİALOQ – Dəniz, heyvanlar aləmi deyəndə nə başa düşülür? Dostlarına izah edə bilərsənmi? – Mən bilirəm ki, heyvanların çoxlu növləri var. Bunlar hamısı birlikdə heyvanlar aləmini təşkil edir. – Doğru deyirsən, bəs bilirsənmi ki, dünyada iki milyona yaxın heyvan növü var? – Çoxbilmiş, yalan danışa bilmərəm. Heyvanların növlərinin çox olduğunu bilirəm. Ancaq bunun iki milyona yaxın olduğunu, doğrusu, bilmirdim. Səndən öyrənmiş oldum. 68 Çap üçün deyil Yüklə 45,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|