Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

306 

 

aĢkara çıxarılmasına yönəldilən əməli xid mətlərini və gələcək vəzifələrini qeyd etdi. 

SSRRl  EA-nın  vitse-prezidenti,  SSRĠ  EA  Azərbaycan  Filia lın ın  sədri  akade mik 

Ġ.M.Qubkin in rəhbərliy i altında Bakıda keçirilən geologiya konfransı (1938-ci  il) 

AbĢeronda  və  respublikanın  digər  regionlarında  geoloji-kəĢfıyyat  iĢlərinin  

geniĢləndirilməsi  proqramını  iĢləyib  hazırladı

160

.  Həmin  vaxt  Kürətrafı  ovalığın 

neftliliyi probleminin iĢlənib hazırlanmasına baĢlandı. 

Azərbaycanın  energetik  alimləri  M ingəçevir  su  qovĢağının  tikintisi, 

respublikanın  enerji  sistemin in  möhkəmləndirilməsi  problemləri  ü zərində 

iĢləyird ilər. 

Bioloq-alimlə r  torpaqların  məhsuldarlığın ın  yüksəldilməsi  subtropik 

bitkilə r  əkinin in  geniĢləndirilməsi,  A zərbaycanın  otlaq  və  yaylaqlarının  

yaxĢılaĢdırılması  problemləri  ilə  məĢğul  olu rdular.  Nizami  Gəncəvinin  anadan 

olmasının  800  illiyi  ilə  ə laqədar  ictimaiyyətçilər  və  ədəbiyyatçılar  dahi 

mütəfəkkirin  həyat  və  yaradıcılığına  dair  tədqiqatlar  və  "Xəmsə"nin  nəĢri  ilə 

bağlı  böyük  iĢ  aparırdılar.  A zərbaycan  ədəbiyyatının  digər  klassikləri  - 

M.F.A xundov M.Füzu li və M.P.Vaqifin əsərləri nəĢr edilirdi. 

1941-c i  ildə  Tarix,  Arxeologiya  və  Etnoqrafıya  Ġnstitutunun  kollektiv i 

Azərbaycan  xalqın ın  tarixinə  dair  ilk  ü mu miləĢdirici  əsər  olan  "Azərbaycan 

tarixin in qısa oçerki"ni nəĢr etdi 

161

. 

AK(b)P MK və BK yanında 1921-ci ildə təĢkil olun muĢ "Azərbaycanda 

inqilab ın və partiyanın tarixin i öyrənən  xüsusi ko missiya" ("Azistpart") 1928-ci 

ildə A zərbaycanda "Sinfi  mübarizə və  Ko mmunist partiyasının tarixin i öyrənən 

Ġnstituta"  çevrilmiĢdi.  Bu  institut  1939-cu  ildə  ÜĠK(b)P  M K  yanında  MELĠ 

(Marks-Engels-Lenin Ġnstitutunun) Azərbaycan filia lı adlandı

162

. 

Bu  illərdə  Azərbaycanın  elm  xad imləri  sırasına  xey li  qadın  alimlər 

daxil  oldular.  Azə rbaycanın  ilk  a lim  qadınları  içərisində  oftalmoloqla r  Umn isə 

Musabəyova, Sona Ġbrahim q ızı  Rəhimova (Vəlixan) var id i.  Sona Ġbrahim qızı 

əvvəlcə Lo zanna Universitetində (Ġsveçrə) təhsil almıĢ, sonra isə Peterburq qadın 

Tibb Ġnstitutunu əla qiy mətlərlə b itirmiĢdi.  1941-ci  ildə oftalmo logiya, traxo ma 

ilə  mübarizə  sahəsində  görkəmli  müvəffəq iyyətlərinə  görə,  o,  tibb  və 

psixo logiya  üzrə  Nobel  Ko mitəsi  tərəfindən  Nobel  mükafatına  təqdim 

edilmiĢdi

163

.  1934-cü  ildə  Gəncədə  kənd  təsərrüfatı  institutunu  bitirmiĢ,  1936-

1939-cu 

illərdə  isə  Moskvada  Timiryazev  adına  Kənd  təsərrüfatı 

Akademiyasının aspiranturasında təhsil almıĢ  Validə Xasbulat qızı Tutayuk elmi 

fəaliyyətə  baĢlamıĢdı.  O,  35  yaĢında  botanika  sahəsində  biologiya  elmləri 

doktoru  adını  alan  ilk  azərbaycanlı  qadın  olmuĢ  və  Azərbaycan  EA-nın  ilk 

həqiqi  üzvü  seçilmiĢdi.  SSRĠ  EA-nın  1939-cu  ilin  fevralında  keçirilən  ü mu mi 

iclasında  SSRĠ  EA  A zərbaycan  filia lın ın  iĢi  haqqında  ilk  dəfə   hesabat  verildi. 

Azərbaycan  alimlərin in  fəaliyyəti  və  qazandığı  müvəffəqiyyətlər  SS RĠ  EA-n m 

---

307 

 

prezidenti,  akade mik  V.L.Ko ma rov,  akade mik  N.Ġ.Vav ilov  və  baĢqalarının  

çıxıĢlarında yüksək qiymətləndirild i

165

. SSRĠ  EA Rəyasət Heyətinin ko missiyası 

Geologiya  Ġnstitutunun  elmi  axtarıĢların  sürəti  və  yüksəliĢinə  "bir  çox  Moskva 

Ġnstitutları həsəd apara bilərd ilər"), Zaqafqaziyanın aparıcı elmi-tədqiqat idarəsi 

olan Botanika Ġnstitutunun və b. iĢini xüsusi qeyd etdi 

166

. 

1941-c i  ilin  mart ında  Bakıya  gəlmiĢ  SSRĠ  EA-nın  vitse-prezidenti, 

akademik  S.Y.ġmidt  SSRĠ  EA  Azərbaycan  filia lının  alimlərinin  ümu mi 

iclasındakı ç ıxıĢında de miĢdi: " Birinc i nəticə budur ki, SSRĠ EA -nın A zərbaycan 

filialı,  Ģübhəsiz,  ö zünün  güclü  tərkibinə,  hər  Ģeydən  əvvəl  bu  tərkibin  güclü  

keyfiyyətinə,  respublikanın  həyatında  oynadığı  güclü  rola  görə  ço x  nəhəng  və 

güclü elmi orqanizmd ir" 

167

. 

Beləliklə,  təqribən  iy irmi  ildə  respublikada  elmin  in kiĢafının  mühü m 

nəticəsi  Azərbaycanda  elmi  ziyalıların  bütöv  ordusunun  formalaĢdırılması  id i. 

Onların  gücü  və səyləri  hesabına  1945-ci  ilin  yazında  Azərbaycan  SSR  Elmlər 

Akademiyasını yaratmaq mü mkün oldu. 

 

 

§ 3. ƏDƏBĠYYAT VƏ ĠNCƏSƏNƏT 

 

Ədəbiyyat.  A zərbaycan  qədim  zəngin  ədəbi  ənənə  və  irsə  malik  bir 

ölkədir.  Onun  nümayəndələri  20-30-cu  illərdə  xalq ın  həyatında  baĢ  verən 

ictima i-siyasi,  sosial-iqtisadi  proseslərə  laqeyd  deyildilər.  Azə rbaycanda  yeni 

cəmiyyətin  təĢəkkülü,  yetkin ləĢməsində  öz  yerin i  axtaran  yeni  yaradıcı 

ziyalıların  -  yazıçı,  rəssam,  musiqiçi  və  sənətĢünasların  formalaĢ ması  sahəsində 

ilk  addımlar  atılırdı.  1928-ci  il  yanvarın  13-dən  16-dək  Bakıda  respublika 

yazıçılarının  birinci  qurultayı  keçirildi.  Bu  qurultaydan  sonra  Azərbaycan 

Proletar Ya zıçıla rı Assosiasiyası (Az.PYA) rəs mi fəa liyyətə baĢladı

168

. Süleyman  

Rüstəm  Assosiasiyanın  vəzifələri  haqqında  məru zə  ilə  qurultayda  çıxıĢ  etdi. 

Qurultay  idarə heyəti seçdi, bura  R.A xundov, T.Hüseynov, M.Yurin, S.Rüstəm, 

M.Kamski,  A.Qu liyev  (Gəncə),  Z.Zakirov  (ġəki),  A.Petrosyan  (DQM V), 

H.Nəzə rli  da xil  id ilə r.  Assosiasiyanın  üzvləri  arasında  istedadlı  gənc  Ģairlər 

S.Vurğun, R.Rza, M.MüĢfiq və b. var id i. 

Assosiasiyanın  sədri  Teymur  Hüseynov  qurultayı  Azərbaycan  proletar 

yazıçıların  qurultayı  kimi  səciyyələndirərək  qeyd  etdi  ki  qurultay "mədəni  inqilab 

dövrünə  daxil  olduğumuz  zaman" toplanmıĢdır,  "vəzifələrimiz  böyük  və  ağırdır, 

ancaq  onlar  proletar  maraqları  və  proletar  inqilabı  nöqteyi-nəzərindən  yüksək 

səviyyədə fədakarlıqdır". Beləliklə, ədəbi mühitə, yaradıcılığa "sinfi yanaĢma"-nın ilk 

təməl daĢı qoyuldu. 

---