Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġctimai-iqtisadi ukladlar nisbətində dəyiĢikliklər.
114
1923/24-cü ildə yerlə rdə təcrübə məntəqələri və onların 62 sayda təcrübə- nümunə təsərrüfatları yaradıldı 275
. Kənd təsərrüfatının vəziyyətini yaxĢ ılaĢdırmaq üçün kəndlilərin torpaqla təmin olunması, yer quruculuğu iĢlərinin həyata keçirilməsi, torpaq qanununun yaradılması da mühü m Ģərt id i. 1923-cü ildən baĢlayaraq Azərbaycan SSR-in torpaq kodeksi tətbiq olundu 276
. Yerli xüsusiyyətləri nə zərə a lmaqla yaradılmıĢ bu kodeks (məcəllə) respublikada yer quruluĢu iĢlərinin plana uyğun aparılması, torpaqdan istifadəni niza mla maq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, kodeksdə deyilirdi: "Azərbaycan SSR hüdudlarında olan bütün torpaqlar, kimin ixtiyarında olmasından asılı olmayaraq, Fəhlə-Kəndli Dövlətin in mü lkiyyəti hesab olunur"
277 . Kodeksdə qeyd olunurdu ki, torpağı öz zəh məti ilə becərmək istəyən Azərbaycan SSR-in bütün vətəndaĢları bu hüquqdan, ya torpaq cəmiyyətinin tərkib ində cəmiyyətin müəyyən etdiyi qaydalara tabe olmaq la, ya da ayrılıqda - torpaq cəmiyyətinin tərkib inə daxil olmadan istifadə edə bilərlər 278
. Qanunları pozan hər cür sövdə - almaq, satmaq, bağıĢlamaq, vəsiyyət etmək, yaxud girov qoymaq qadağan idi. 1920-c i il may ın 5-dən sonra bağlanmıĢ bu cür razılaĢmaların hamısı kodeksə görə qeyri-qanuni hesab olunurdu. Kodeksin tələbini pozan lar sovet hakimiyyətinin dekretinə tabe olmaqdan imtina edən kimi məsuliyyət daĢıyır, eyni zamanda istifadələrində olan torpaqlardan da məhrum edilirdilər 279
. Yo xsulların və ortababların mənafelərini müdafiə edən torpaq kodeksi torpaqdan istifadədə sabitlik ideyasını ardıcıl həyata keçirirdi 280
. Yoxsul kəndlilər üçün yer quruculuğu iĢlərinin mühüm əhəmiyyətini nəzərə alan hökumət torpaq quruluĢu üzrə bütün xərcləri öz üzərinə götürməyi qət etdi və qərara aldı ki, kənddaxili torpaq bölgüsü iĢlərini məcburi qaydada həyata keçirsin. YĠS Ģəraitində dövlət tərəfindən kasıb kəndlilərə göstərilən kö mək kəndli təsərrüfatlarının əsas kütləsinin ortabablaĢmasına səbəb oldu, 70 minə qədər kəndli təsərrüfatı ortabab qrupuna keçdi. 1925-ci ildə ortabablar respublika kəndlilərinin 54, varlı kəndlilər və ya qolçomaq adlandırılanlar 3 faizə qədərini, qalan 43 faizi muzdurlar, atsız və aztavanlılar təĢkil edirdi. Əkinçilikdə mərkəzi simaya çevrilmiĢ ortabab kəndlilər istehsal olunmuĢ pambıq və buğda məhsulunun 63 faizini verird ilər 281
. YĠS-in təsərrüfat sistemi ölkənin iqtisadiyyatını bərpa etmək üçün Ģərait yaratmasına baxmayaraq, ziddiyyətli və dəyiĢkən idi, əsasən iri dövlət sənayesi və xırda əmtəə kəndli təsərrüfatına əsaslanırdı. Belə Ģəraitdə böhran labüd idi və onlardan biri 1925-ci ilin sonunda oldu. "Əmtəə aclığının" - kəndlilər üçün zəruri olan sənaye malları qıtlığının meydana çıxması kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərdi və taxıl tədarükü çətinliklərə düçar oldu.
115
Müxtəlif partiya qrupları V.Ġ.Leninin vəfatından sonra hakimiyyət uğrunda mübarizənin kəskinləĢdiyi Ģəraitdə yarana biləcək iqtisadi, siyasi və partiyadaxili böhran məsələlərini həll etmək üçün müxtəlif variantlar təklif edirdilər. 1927-ci ilin Ġkinci yarısında Stalinin təkbaĢına hakimiyyəti YĠS-i, de mokratik prosesləri güclü inzibati-amirlik təzyiqləri ilə əvəz etdi. 1927-1928-ci illərdə kəndlilərə qarĢı fövqəladə antidemokratik tədbirlər baĢlandı və bununla da hələ imkanları qalan YĠS-i həyata keçirməkdən əslində tam imtina ed ild i. Ġctimai-iqtisadi ukladlar nisbətində dəyiĢikliklər. Xalq təsərrüfatının bərpası prosesində, YĠS-in həyata keçirildiyi Ģəraitdə Azərbaycanda ictimai-iqtisadi ukladların nisbəti də dəyiĢdi. Bərpa dövrünün sonlarında respublikada yüngül və yeyinti sənayesinin bir sıra kiçik və orta müəssisələri xüsusi kapital nümayəndələrinin əlində idi. Bakıda xüsusi sahibkarlar səkkiz müəssisəni - dəyirmanları, pivə zavodunu və s. icarəyə götürmüĢdülər. Dağlıq Qarabağda onların ixtiyarında 16 baramaaçma zavodu var idi, Lənkəran qəzas ında iki xüsusi baramaaçma zavodu iĢləyirdi və s. Ġpək emalı sənayesində xüsusi kapitalın çəkisi daha böyük idi. 1925-ci ildə istehsal olunan məhsulun 29,2, iĢçi qüvvəsinin isə 29,6 faizi onun payına düĢürdü 282
. 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-də 47,5 min sənaye fəhləsindən altı mini 283
ci ilin ortalarında isə təkcə Bakıda xüsusi kapitalist bölməsində təqribən beĢ min fəhlə iĢləyirdi 284 .
xüsusi Ģəxslərin ixtiyarında idi 285
, onların məhsulunun xüsusi çəkisi isə ümumi məhsulun 1,4 faizindən artıq deyildi 286 . 1923-cü ildə əsasən azsaylı fəhləsi olan bu kiçik müəssisələrin hər birinə orta hesabla 1,7 fəhlə düĢdüyü halda, dövlət neft müəssisələrinin hər birinə 429, baĢqa dövlət və kooperativ sənaye sahələrində isə 8,3 fəh lə düĢürdü 287
. Xüsusi kapitalist sənayesi fəhlələrinin əksəriyyəti Balaxanı-Sabunçu yaxınlığında kustar neft quyularında, kiçik müəssisələrdə, Nuxanın baramaaçan zavodlarında iĢləyirdi. Məsələn, 1925-ci ilin əvvəllərində kustar üsulla neft çıxarmaqla 900 nəfər məĢğul olurdu 288
. Dövlət sənayesi fəhlələrilə müqayisədə xüsusi Ģəxslərin müəssisələrində fəhlələrin vəziyyəti və iĢ Ģəraiti baĢqa cür idi. Kapitalistlər hər cür metodla əməyi intensivləĢdirməyə çalıĢır, ço x vaxt əmək qanunlarından yan keçərək, həddi-büluğa çatmamıĢların əməyindən istifadə edir, qanunla müəyyənləĢdirilmiĢ 8 saatlıq iĢ gününü 10-12 saatadək uzadır, həmkarlar ittifaqı üzvlərini iĢə qəbul etməkdən boyun qaçırırdılar. Onlar əmək mühafızəsi qaydalarını pozaraq dartayçıları quyuları
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|