Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

məşhur olub. Kərim xan Zənd 1193 (1779)-cü sənədə vəfat edənədək bu 
müddətdə onun hökumətinə  nə  İran tərəfindən və  nə sair qoşunlardan 
hücum edən olmayıbdır. Bəlkə çox ehtimal bunadır ki, Pənah xan 
Şirazda vəfat etdiyinə, Qarabağ  əyaləti sahibsiz qalmamaq adına onun 
hökuməti Kərim xan əmri ilə ola. Kərim xan hali-həyatda olan zamanı 
ancaq Qarabağ xanlığı qonşulardan artıq məşhur və müzakirədə olmağa 
görə Qarabağ necə ki, Qaradağ  və  Təbriz  əyalətlərinin hesabında  İran 
şahlarının nəzərində  işvə edibdir. Hökuməti-İran oradan qəflət etməyi 
həmə vaxt müxabirədə olubdur. 
 
 
KƏRİM XAN ZƏNDİN VƏFATI 
 
İbrahim xana xəbər yetər ki, İran padşahı hicri 1193 (1759)-cü ildə 
Şirazda vəfat etdi. Bədihidir ki, bu xəbərdən xan müstərib olub təşvişə 
düşər. Zira xanın iştiharına bane Kərim xan əsrində müstəqillən Pənah 
xan  əvəzində Qarabağda xanlıq etməyindən.  Əgər  İran dövləti bu işi 
xəlaf hesab etsəydi, hər vəchlə inkar edib dəf edərdi. Odur ki, bu 
qəzadan bikülli xatiri əfsurda olmayıb Kərim xan vəfatı qonşu 
əyalətlərdə nə təsir göstərdiyindən əxbar cəm edib müntəziri-həvadisati 
ayəndə olar. Bu əsnada Gürcüstan valisindən rəsul varid olub nameyi-
dustanə  və töhfeyi-müşfiqanə yetirər. Məzmuni-nameyi padşahi  İran 
vəfat etməyini havi və  İbrahim xan rəyini məsəllət edər ki, bu hadisə 
vüquunda xan ayəndə üçün nə fikir edir, ta o fikirdə vali həm onunla 
ittifaq etsin. Çün İbrahim xan bilirdi ki, vali İran  əlaqəsindən xoşdil 
deyilsə, artıq meyli Rusiya dövlətinədir. Ona görə vali kağızına cəvabən 
məktubi-dustanə yazıb Molla Pənah səhabəti ilə Tiflisə rəvanə qılır. Bu 
mükatibə  nəticəsində xan ilə vali arasında müahideyi-ittihad və ittifaq 
əmələ  gəlir,  İran dövlətinin  əleyhinə. Çünki Pənah xan Şirazda vəfat 
etmək məsələsindən İbrahim xan qəlbi xali əz küdurət deyildi. 
  
 
 
 
18

---

KƏRİM XAN VƏFATINDAN SONRA 
İRAN MƏMLƏKƏTİNİN HALI 
 
Padşah vəfatından sonra çeşmi-çirağı-məmaliki-aləm hesab olunan 
İrani-viran və  əhali bədbəxt 1193-cü ildən 1206-cı ilədək
1
 zülm və 
zülmət dəryasında bisahib əl-ayaq qalar. 
Şirazda Kərim xan təhəti-nəzarətində olan Məhəmmədhəsən xan 
Qacar övladı  Ərşəd oğlu Ağa Məhəmməd xan qardaşları ilə  vəfati-
Kərim xanı  şəhərdənkənar işkargahda eşidən kimi oradan çox sürətlə 
fərar edirlər. Astrabada çatan kimi öz havaxahlarını başlarına cəm edib, 
hər tərəfə səs sahrlar. Qoşun cəm etməyə başlayırlar. Cuş və xuruş hər 
yerdə üz verir. Ağa Məhəmməd xan atasının qanını almaq üçün 
Türkmaniyyə  və Astrabadiyyə hücum edir. Mazandaran və  ətraf xırda 
şəhərləri misli-vari, barfruş  və qeyrəni 1206-cı ilədək hər yerdə olan 
Zəndiyyə hakimlərini məqfur və müstasil edir. Bir nəhv ilə ki, tamam 
Gilanat təhəni-hökuməti Ağa Məhəmməd xanda bulunar. Özünü İran 
şahı adlandırar. Tamam İran dairəsini bemövcibi-əyalət islah etmək 
fikrində olar. O cümlədən Azərbaycan və Süleyman xan Nizamüddövlə 
ixtiyarına 6000 nəfər süvari qoşun təyin edib Azərbaycan ümuratına 
məmur edər. Zimnən müqərrər olunar ki, Qarabağ hakimi İbrahim xanı 
dəf etsin. 
 
 
AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN  
TƏXTİ-SƏLTƏNƏTİ-İRANƏ CÜLUS ETMƏYİ 
 
1210 (1795)-cu ildə  əyani-ləşkər və ricali-dövlət təkid və israrına 
görə Ağa Məhəmməd şah Qacar libasi-cülus geyib taci-səltənət götürüb 
rəsmi surətdə  təxti-şahanə üzrə  əyləşir. Dövlət xadimləri salama gəlib 
mübarək deyirlər... Müğəlləl və təntənəli şəraitdə neçə gün eyşü-nuş və 
suri-sürur imtidad bulur. 1210-cu ildə İbrahim Xəlil xan üçüncü ilə daxil 
olur ki, əməniyyət ilə  tənəffüs edib özünü və Qarabağı  ləgədnubi-
ləşkəri-İran görmədikdə hesab edir. Ağa Məhəmməd  şah Tehrana 
müavidət edən kimi yenə Azərbaycan səfəri və yenə Qarabağ sahəsinə 
hücum etmək fikrinə düşür. 
                                                           
1 Miladi tarixlə 1779-1791-ci illərdə 
 
 
19

---

  
İBRAHİM XANIN QONŞU  
XANLAR İLƏ MÜNASİBƏTİ 
 
İbrahim xan Qarabağ əyalətində öz hökumətini ədalət və ehsan təriqi 
ilə aparmağa görə qonşu əyalətlər içində yaxşı ad ilə məşhur olduğuna 
qonşu xanlar hər kəs istər  İbrahim xan ilə dustanə bir müravidə yolu 
açsın. İbrahim xan özü də lazım bilib qonşulardan böyük qüvvə sahibi 
olanlar ilə aşnalıq və get-gəl etməyə nail olur. 
 
 
AVAR XANI TƏRƏFİNDƏN  
DOSTLUQ MÜNASİBƏTİ 
 
Məlum deyil nə vasitə ilə vaqe olursa, İbrahim xan avarlı Ümmay 
xan (Ümmə xan - N.A.) ailəsi ilə şərəfi-qərabət bular. Avar xan kəriməsi 
Bikə ağanı İbrahim xan üçün daimi nikah ilə əqd edib, böyük təntənə və 
cəlal ilə hicri 1193 (1779)-cü ildə Qarabağa gəlin gətirirlər. 
 
 
ŞƏKİ XANI TƏRƏFİNDƏN 
 
İbrahim xan Şəki ailəsi ilə sabiqə  və rabitə olduğu səbəbə öz 
kərimələrindən birini zövciyyəti-daimi ilə şəkili Səlim xana əqd etdirir. 
 
 
ŞİRVAN XANI İLƏ OLAN MÜNASİBƏT 
 
Şirvanlı Mustafa xan həmə vaxt İbrahim xan zamanın onunla dustanə 
rabitədə olub bir-birinə töhfə  və  hədiyyə göndərir. Bəlkə dostluq və 
xeyirxahlıq səriştəsin  əldə saxlayırdılar. Miladi 1796-cı ildə Rusiya 
sipəhsaları qraf Zubov bir tərəfdən və İran padşahı Ağa Məhəmməd şah 
bir tərəfdən  Şirvanat qəsdi ilə  gələn zaman Mustafa xan Fit qalasında 
davam gətirməyib öz xəzinə və dəfinəsini Fit dağında bir möhkəm yerdə 
gizlədib Qarabağ tərəfinə hərəkət edir ki, İbrahim xan rəiyyətində özünü 
və əyalını Pənahabadda mühafizət etsin. Amma imperator II Yekaterina 
vəfat etdiyinə dava moquf olub Zubov Rusiyaya qayıdar. Mustafa xan 
Qarabağdan öz vətəninə müraciət edər. 
  
 
20

---