Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Ermənilərin Rusiya 
himayəsinə keçmək barədə  hələ 1783-cü il müraciəti də özünü doğrultmadı, 
çətin vəziyyətdə qalan Sisianovun ordusu azuqə  cəhətdən də korluq çəkirdi. 
Mirzə Camal və Mirzə Adıgözəl bəy bu xəyanəti ermənilərin ruslara qarşı 
xəyanəti kimi qələmə almışlar. Sənədlər də bu həqiqəti təsdiq edir
1
. Beləliklə, 
Sisianov İrəvan qalasını ala bilmədi və Tiflisə qayıtdı. 
Məqsəddən uzaq düşməmək üçün burada Mirzə Adıgözəl bəyin  İrəvan 
müharibəsi haqqında fikir və mülahizələrini  şərh etməyə ehtiyac hiss etmirik. 
Bununla yanaşı, onu xatırlatmaq istəyirik ki, knyaz Sisianovun ağır döyüşlər 
nəticəsində ala bilmədiyi  İrəvan 40 ildən artıq (1754-1797) Pənahəli xan və 
İbrahimxəlil xanın hökmranlıq etdiyi Qarabağ xanlığının itaəti və təsiri altında 
olmuşdur. 
İrəvan qalası rus qoşunları tərəfindən 1804-cü il iyul ayının 2-dən etibarən 
mühasirəyə alınsa da təslim olmadı: "Şah, mərhum  İbrahim xanla Rusiya 
sərdarı arasında dostluq əlaqəsinin olmasını  və elçilərin gedib-gəlişini eşitdi-
yinə görə  İrəvandan qayıtdığı zaman Əbülfət xana beş min nəfərlik qoşun 
verib, atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə Qarabağa  İbrahim xanın 
yanına göndərdi və tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən ağanı bir neçə Qarabağ 
bəyzadələri ilə  Fətəli  şahın hüzuruna göndərsin,  Əbülfət xan İbrahim xanın 
həyatının axırına qədər vəkil sifətilə Qarabağda qalsın və  Əbülfət xandan 
icazəsiz və məsləhətsiz heç bir iş görməsin"
2
. 
Fətəli  şahın təklifinin mahiyyəti aydın idi. O, İbrahimxəlil xanın 
suverenliyini pozmaq istəyir, özünün tabeçiliyinə almağa cəhd göstərirdi. 
Qarabağ xanlığı yaranandan beri ilk dəfə idi ki, İbrahimxəlil xana belə bir 
təlıqiranə təklif edilirdi. Bu səbəbdən İbrahim xan Fətəli şahdan incidi. 
Mirzə Camal yazır: "Mərhum  İbrahim xan Fətəli  şahın belə  təkliflərindən 
inciyib,  Əbülfət xana ağır cavablar verərək, yazdı ki, Qarabağ torpağına 
girmədən geri qayıtsın.  Əbülfət xan möhtərəm atasının sözünə baxmayıb, 
İbrahim xan və  Məhəmmədhəsən xan Dizaq mahalının Tuğ  kəndində 
olduqlarından, Qızılbaş qoşununu götürüb, o tərəfdəki dağların qoçaq 
tüfəngçilərini, özünün işgüzar nökərlərini və başqalarını toplayıb tam bir surət 
və böyük izdihamla mərhum  İbrahim xanın və öz böyük qardaşı 
Məhəmmədhəsən ağanın hüzuruna gəldi. Hamin gecə Mehdiqulu xan da gəlib 
çatdı. Səhər  Əbülfət xan böyük dəstə ilə Tuğ  kəndinə hücum etdi. Mərhum 
xanın və  oğlanlarının yanında olan qoçaq tüfəngçilər və adlı-sanlı atlılar 
hücuma keçərək Qızılbaş qoşununu məğlub edib, düşmən ordusunun bütün at 
və heyvanını qarət etdilər. Düşməndən çoxlu əsir düşən və ölən oldu. Əbülfət 
xan Arazın o tayına qaçdı"
3
. Anası erməni qızı 
                                                           
1 Sisianovun 1804-cü il 2 iyulda Rusiya qoşunlarının vəziyyoti barədə  məktubu Bax: AKAK, II cild, sənəd 1168, 
səh.810. 
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.151. 
3 Yenə orada, səh. 150. 
 
235

---

olan  Əbülfət xan həm Fətəli  şaha, həm də erməni məliklərinə xidmət 
göstərərək, İbrahimxəlil xan əleyhinə fəal mübarizə aparırdı. 
Fətəli  şah  Əbülfət xanın məşhur Tuğ döyüşündə biabırcasına məğlub 
olmasından təşvişə düşdü. O, hər vasitə ilə İbrahimxəlil xanla Sisianov arasmda 
və ümumən onun Rusiya ilə dostlaşmasına mane olmağa çalışırdı. Bu məqsədlə 
Fətəli şah yeni diplomatik manevrə əl atdı. O, "... iki-üç nəfər xanı elçi adı ilə 
İbrahim xanın yanına göndərdi,  Əbülfət xanı isə danlayıb, məzəmmət etdi. 
Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət olan bu elçiləri mülayim və 
şəfqətli sözlər, möhkəm təəhhüdlər və qəliz andlarla dolu fərmanla İbrahimxəlil 
xanın yanına göndərib söz verdi ki, bütün Qaradağ mahalını  şah xəzinəsinə 
çatmalı olan mədaxili ilə birlikdə  əbədi olaraq mərhum  İbrahim xan nəslinə 
verəcəkdir, övladlarından iki nəfərini də  Şuşa qalasına  İbrahim xanın yanına 
girov göndərəcəkdir. Müqabilində  İbrahim xan Şuşa qalasının üç ağaclığında 
Tifiis və  Gəncə yolunun üstündə olan Əsgəranın hər iki qalasını (Qızılbaş) 
qoşununa təhvil verməlidir. Rus qoşununun qabağını kəsmək üçün hər iki qala 
möhkəmləndirilib içərisində qoşun saxlanmalıdır. Habelə qalanın bir 
ağaclığında olan çay, Şuşa qalasının üç verstliyindəki səngərlə birlikdə Qızılbaş 
qoşununun ixtiyarına verilməlidir..."
1
. 
Hələ bunlar az imiş kimi, Şahbulaq qalasının da Fətəli şaha verilməsi tələb 
olunurdu. Fətəli şah Qarabağda yerləşəcək bütöv bir ordunu pulla satın alınan 
ərzaqla təchiz etməyə söz verirdi. İbrahimxəlil xan Fətəli şahın təkliflərinə heç 
bir məhəl qoymadı. Onun qızı  Ağabəyim ağa  şahın hərəmi olmasına, oğlu 
Əbülfət xanın nüfuzlu mövqe tutmasına rəğmən İbrahimxəlil xan müdriklik və 
tarixi  şəraitlə hesablaşmağı  zəruri saydı. O, Tiflisə general Sisianovun yanına 
nümayəndə göndərərək onunla görüşmək və Rusiyaya itaət  şərtlərini 
müəyyənləşdirməyi təklif etdi. Sisianov İbrahim xanın elçilərini "hörmət və 
ənamla geri qaytarıb" onunla 1805-ci ilin yazında görüşəcəyini bildirdi. 
Əhməd bəy Cavanşir yazır: "Bu hadisədən sonra Məhəmmədhəsən ağa öz 
tərəfdarları ilə birlikdə  qəti qələbə çaldı. Onun təkidi ilə bir neçə  nəfər adlı-
sanlı  bəy xanın admdan knyaz Sisianova məktub apardılar. Həmin məktubda 
xan iranlıların pis niyyətlərindən  şikayətlənib, rus imperatorunun təbəəliyinə 
daxil olmaq haqqında özünün əyanları  və  təbəələrinin qəti arzusunu bildirdi. 
Məktubun cavabını bir nəfər qərargah zabiti gətirdi; həmin cavabda müqavilə 
bağlanmasının vaxtı və yeri haqqında əvvəlcədən razılığa gəlmək təklif edilirdi. 
Beləliklə, 1805-ci ilin mayında, xanlığın sərhədində, Kürəkçay sahilindəki 
düşərgədə (Yelizavetpolun 20 verstliyində) knyaz Sisianov Qarabağ xanlığının 
rus imperatoruna sədaqəti haqqında andını qəbul etdi..."
2
. 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.151. 
2 Yenə orada, səh.206. 
 
236

---