Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
Ölkədə gedən iqtisadi islahatlar, strateji özəlləşdirmənin aparılması qiymətli kağızlar bazarının inkişafına təkan vermişdir. Hazırda dövriyyədə dövlət qısamüddətli istiqrazları, özəlləşdirmə payları və opsionları, səhmdar cəmiyyətlərin səhmləri, kredit təşkilatlarının depozit sertifikatları, veksellər və fyüçerslər vardır.
Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar bazarını dörd sahəyə bölmək olar: 5.
dövlət qiymətli kağızlar bazarı-dövlət qısamüddətli istiqrazları: 6.
borc öhdəlikləri və veksellər bazarı; 7.
dövlət özəlləşdirmə payları(çekləri) və opsionları; 8.
korporativ qiymətli kağızlar bazarı: Gələcəkdə ehtimal olunur ki, Azərbaycanda fond birjasında maliyyə fyüçersləri ilə də maliyyə əməliyyatları həyata keçiriləcək, qiymətli kağızlar bazarında yeni maliyyə alətləri yer tapacaqdır. Birincisi, dövlət borc qiymətli kağızlarının növləri genişlənəcəkdir. Yaxın gələcəkdə aşağıdakılar baş verə bilər: •
əhali üçün müxtəlif ödəmə müddətləri ilə dövlət borc qiymətli kağızlarının buraxılışı: •
qiymətli kağızların buraxılışı. Belə qiymətli kağızlara gəlir olaraq, proqram və layihələrin nəticələrinin reallaşdırılmasında iştirak ola bilər: •
•
xarici bazarlarda dövriyyədə iştirak edəcək borc qiymətli kağızlar buraxılışının genişləndirilməsi. İkincisi, bazara yeni iri qrup emitentlərin-bələdiyyələrin qoşulması mümkün- dür. Onlar da geniş əhali kütləsi üçün borc qiymətli kağızları buraxa, cəlb edilmiş bələdiyyə proqramlarının reallaşmasında istifadə edə bilərlər.
caqdır. Özəlləşdiriləcək iri istehsal müəssisələrinin bir çoxu maliyyə resursları cəlb etmək məqsədilə, istiqraz buraxacaqlar.
69
Dördüncüsü, mövcud olan normativ aktlarda boşluqları aradan qaldırmaq məqsədilə daima yeni təmzimləmə alətləri əmələ gələcəkdir. Azərbaycanda fond bazarının inkişafının əsas problemləri kimi aşağıdakılar qeyd edilə bilər:
Neqativ təsir göstərən xarici amillərin aradan qaldırılması (istehsal sahələrinin dirçəldilməsi, sosial sabitliyin bərqərar olunması, əhalinin real gəlirlərinin artırılması və b.);
bədə dövlətin maliyyə ehtiyyatlarının QKB vasitəsilə ödənilməsinin azaldılması və iri səhm paketlərinin Azərbaycanda istehsalın dirçəldilməsi və inkişafı məqsədlərinə sərbəst pul resurslannın yönləndirilməsi üçün yenidən bölüşdürülməsi;
Qanunvericiliyin yaxşılaşdırılması və ona riayət olunmasına nəzarət;
Fond bazarında dövlətin rolunun artırılması, bunun üçün: qiymətli kağızlar bazarının inkişafı və onun cari tənzimlənməsi, fond bazarı modelinin seçilməsi, eyni zamanda qiymətli kağızlar buraxılışı hesabına təsərrüfatın və büdcənin maliyyələş- dirilməsi mənbələrinin payını müəyyənləşdirmək məqsədilə uzunmüddətli fəaliyyət konsepsiyası və siyasəti işlənib hazırlanmalı, qiymətli kağızlar bazarını formalaş- dırmaq məqsədilə dövlət və özəl sektorun resurslarını birləşdirə biləcək qiymətli kağızlar və fond bazarı üzrə güclü Komissiya yaradılmalıdır və b.;
Investorların qorunması problemi. Bunu üçün dövlət və ya qismən dövlət qoruma sistemi formalaşdırmalıdır. Emitentlərin maraqlarını qorumaq məqsədilə və qiymətli kağızların hərəkətinin qeydiyyatı üçün depozitar və klirinq, eyni zamanda vasitəçi şəbəkələrinin yaradılması.
lərinin fəaliyyəti haqqında nəşrlərin genişləndirilməsi, emitent-kompaniyaların qəbul olunmuş reytinq qiymətləndirməsinin tətbiq olunması, ixtisaslaşmış nəşrlərin (investisiya obyekti kimi ayrı-ayrı sahələri xarakterizə edən) şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi, qiymətli kağılzlar bazarını qiymətləndirmək üçün ümumi qəbul olunmuş 70
göstəricilər sisteminin yaradılması və s.
QKB-ın inkişaf etdirmək məqsədilə xarici köməyin cəlb edilməsi: bu sahədə təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi. Müasır QKB-ın əsas inkişaf prespektivləri aşağıdakılar olacaqdır:
Kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi;
Bazarın beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması;
Təşkilatçılıq səviyyəsinin artırılması və dövlət nəzarətinin genişləndirilməsi;
QKB-ın kompyuterləşdirilməsi;
Bazarda yeniliklərin bərqərar olunması;
Sekyuritizasıya;
Digər kapital bazarları ilə qarşılıqlı əlaqə. Ölkəmizin fond bazarının əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: •
•
Makroiqtisadi səviyyədə "düzgün tərtib" olunmaması (fond bazarında iştirakçılar arasında düzgün proporsiyaların müəyyənləşməməsi və s.) • Maddi bazarın, Ticarət texnologiyalarının, requlyativ və məlumatlanma infrastrukturlarının inkişaf etməməsi; •
Dövlət tənzimlənmə sisteminin parçalanması, bir çox tənzimləmə funksiyalarının ayrı-ayrı idarəetmə orqanlarında təkrarlanması, vahid tənzimləmə konsepsiyasının hazırlanması; •
Qiymətli kağızlarla bağlı olan bütün risklərin yüksək səviyyədə olması; •
Fond bazarının vəziyyəti haqqında zəif məlumatlanma sisteminin mövcudluğu; •
•
Spekulyativ dövriyyəninn aradan qaldırılması; •
Qisamüddətli dövlət istiqrazlarının bazar strukturunda üstün mövqeyə malik olması və b. Lakin, bütün bu problemlərin mövcudluğuna baxmayaraq ölkəmiz üçün yeni olan bu bazar strukturu gələcəkdə yüksək templərlə inkişaf edəcəkdir. Belə ki,
71
özəlləşdirmə prosesinin dəvam etməsi, iri korporasiyaların, holdinq strukturlarının yaranması, bununlada iri səhmdar cəmiyyətlərinin formalaşması Azərbaycanda QKB- ın lazımi səviyyədə bərqərar olunmasına və milli şirkətlərimizin səhmlərinin dünya fond birjalarında iştirakına şərait yaradacaqdır.
72
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR Qiymətli kağızlar bazarı ilə əlaqədar aparılan təhlilləri ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, müasir şəraitdə maliyyə bazarının tərkib hissəsi kimi qiymətli kağızlar bazarı maliyyə resurslarının hərəkətini təşkil etmək, onların düzgün istiqamətləndirilməsini təmin etmək, dövlətin maliyyə və pul-kredit siyasətinin əsas aləti kimi çıxış etmək və s. baxımından iqtisadiyyatın inkişafinda mühüm rol oynayır. Xüsusilə də bazar iqtisadiyyatı sistemli ölkələr üçün bu bazarın inkişafı müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda dünya iqtisadiyyatında məhsul və xidmətlərin yarısından çoxu iri korporasiyalar (səhmdar cəmiyyətləri) tərəfindən istehsal olunur . Bu korporasiyaların əksəriyyəti istər açıq, istərsə də qapalı formada olmaqla səhmdar cəmiyyətləri formasında təsis olunur. Səhmdar cəmiyyətləri isə öz fəaliyyətlərini səhmlərin satışından formalaşan nizamnazmə kapitalına əsasən həyata keçirirlər. Bu isə o deməkdir ki, səhmlərin reallaşması üçün səhm bazarı – qiymətli kağızlar bazarı mövcud olmalıdır. Məhs bu bazarda səhmlərin satışından əldə olunan vəsaitlə təsisçilər nizamnamə kapitallarını formalaşdırır və fəaliyyətə başlayırlar. Nəticədə bu müəssisələr məhsul istehsal etmək və ya xidmət göstərməklə ictimai tələbatın ödənilməsində iştirak edir və bundan həm təsisçilər, həm ictimaiyyət, həm də vergi daxilolmalarının artması nəticəsində dövlət fayda götürürlər. Qiymətli kağızlar bazarının genişlənməsi və inkişaf etməsi isə ölkədə əlverişli investisiya mühitinin yaranmasına və tuxarıda göstərilənlərin daha da tez gerçəkıəşməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən qiymətli kağızar bazarı borcların və ödəmələr problemlərinini həll edərək istehsal və digər iqtisadi münasibətlərin fasiləsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır. Bu sahədə isə əsas alətlər, artıq qeyd etdiyimiz kimi qiymətli kağızlar bazarının tərkib hissəsi olan veksel və istiqrazla keçirilən əməliyyatlardır. Beləki, hər hansı bir təsərrüfat subyektinin müəyyən tələbatlarını ödəmək üçün müvəqqəti olaraq maliyyə vəsaitlərinə ehtiyacı varsa, qiymətli kağızlar 73
bazarı ona veksel və ya istiqrazlar buraxmaq yolu ilə bu ehtiyacı ödəmək və cari öhdəlikləri yerinə yetirməklə həmin subyektin fəaliyyətinin fasiləsizliyini təmin etmək kimi geniş imkanlar verir. Bu bazarın mövcudluğu dövlət üçün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, əsasən dövlət borcu ilə əlaqədar yaranan münasibətləri əhatə edir. Dövlətin öz funksiyalarını yerinə yetirməsi zamanı büdcə vəsaitləri və digər vasitələr kifayət etmədikdə dövlət dövriyyəyə müxtəlif qiymətli kağızlar ( xəzinə vekselləri, qısamüddətli istiqrazlar və s.) buraxmaqla bu resurslara olan tələbatını ödəyir. Bunlardan əlavə qeyd etməklazımdır ki, qiymətli kağızlar bazarındakı vəziyyəti öyrənməklə hər hansı bir ölkədə istehsal-iqtisadi şəritin nə vəziyyətdə olduğunu müəyyən etmək olar. Məsələn, fond bazarında dövriyyədə olan səhmlərin və onlarla aparılan əməliyyatların həcmini, bazarda onlara formalaşan qiyməti və onlara olan tələbatı öyrənməklə ölkədə fəaliyyət göstərən səhmdar cəmiyyətlərinin mənfəətliliyinə və beləliklə də ölkədə mövcud olan iqtisadi şəraitə qiymət vermək olar. Deyilənlərin nəticəsi olaraq onu da gördük ki, bazar iqtisadiyyarı ölkəsi olaraq Azərbaycanda da bu bazarın formalaşması labüd hadisələrdən idi. Çünki ölkədə geniş surətdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prosesinin həyata keçirilməsi, sahibkarlığın inkişafı , səhmdar cəmiyyətlərinin təsis edilməsi, borc münasibətlərinin inkişafı və digər iqtisadi proseslər qiymətli kağızlar bazarının mövcudluğunu əhəmiyyətli dərəcədə zəruri edirdi. Xüsusən özəlləşdirmə çekləri və opsionlarının buraxılışı bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Dövlətimiz tərəfindən müstəqilliyimizin müxtəlif dövrlərində həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsində republikamızda artıq qiymətli kağızlar bazarı formalaşmışdır. Bununla əlaqədar müxtəlif qanunlar və digər hüquqi-normativ aktlar qəbul olunmuş,QKDK, Milli Depozit Mərkəzi, Bakı Fond Birjası, QKDK-nın Naxçıvan Muxtar respublikası üzrə ərazi İdarəsi Azərbaycan Fond Bazarı İştirakçılarının Assosiasiyası İctimai Birliyi kimi qurumlar təsis olunmuş, xarici təşkilatların dəstəyi ilə bir çox layihələr həyata keçirilmişdir. Buna
74
baxmayaraq respublikamızın fond bazarında hələ də bəzi çatışmamazlıqlar qalmaqda davam edir. Fikrimizcə ölkəmizdə qiymətli kağızlar bazarının inkişafı və mövcud çatışmamazlıqların aradan qaldırılmasına aşağıdakı tədbirlər kömək edə bilər: 1.
sahələrinin və beynəlxalq aləmdə fond bazarının inkişaf sürəti ilə sıx bağlıdır. Bu baxmıdan həyata keçirilən tədbirlər respublikamızın fond bazarının beynəlxalq maliyyə bazarları sisteminə inteqrasiya olunmasına yönəldilməlidir. 2.
Fond bazarının dövlətlə yanaşı, həm də daha çox bazarın peşəkar iştirakçıları tərəfindən tənzimlənməsi daha məqsədəuyğun olardı. 3.
bazarı investorlara qoyulan investisiyaların riski və gətirə biləcəyi mənfəət haqqında tam informasiyanı təmin etməlidir. 4.
məsələlərinin təkmilləşdirilməsi, dünya təcrübəsində istifadə olunan və investisiyaların artımı üçün əlverişli mühitin yaradılması baxımından tətbiq edilməsi zəruri hesab olunan vergi güzəştlərinin hazırlanmasının həyata keçirilməsi. 5.
QKDK, Milli Depozit Mərləzi kimi qurumların regionlarda müxtəlif bölmələrinin açılmsı, respublikanın iri investisiya qoyuluşuna və bank sisteminə malik mərkəzlərində fond birjalarının təşkil edilməsi. İnvestisiya fondlarının yaradılmasının stimullaşdırılması. 6.
hadisələrdən biri kimi qiymətləndirilir. 7.
Mərkəlarzi Bankın pul-kredit siyasətnin həyata keçirilməsi və kommersiya banklarının maliyyələşdirilməsində mühüm rol oynayan veksellərin tədiyyə vasitəsi və nağdsız hesablaşma aləti kimi fəaliyyətinin genişləndirilməsi. Bunu üçün ilk növbədə təbliğat işləri gücləndirilməlidir. 8.
sektorunun inkişafı, dövlət əhəmiyyətli iri layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün 75
avroistiqrazların buraxılması, eləcə də respublikamızda dövlət və qeyri-dövlət qiymətli kağızlarının dünyanın ən inkişaf etmiş fond bazarlarına çıxışının təmin olunması. 9.
Korporativ idarəetmə sahəsində xarici təcrübədən daha geniş istifadə edilməsi. 10.
kağızlarının buraxılması, Mərkəzi Bankın açıq bazarda dövlət qiymətli kağızları ilə əməliyyatlarının genişləndirilməsi 11.
diqqətinin daha çox cəlb edilməsi üçün tədbirlərin görülməsi və s. Qeyd edilən tədbirlərin həyata keçirilməsi ölkəmizdə daha da inkişaf etmiş və təkmilləşmiş qiymətli kağızlar bazarının yaranmasına və iqtisadiyyatın artım tempinin sürətlənməsinə şərait yaradar. Bununla da ölkəmizdə formalaşan fond bazarı regionun ən böyük və inkişaf etmiş fond bazarına çevrilə bilər. Çünki bunun üçün respublikamızda geniş iqtisadi potensial və qeyri-neft təbii sərvətlərin hasilatı və emalı, turizm, kənd təsərrüfatı və aqrar sənaye sahələri və s. kimi perspektivli və yüksək gəlirli investisiya qoyuluşlarına şərait yaradan müxtəlif sahələr mövcuddur.
76
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1.
Azərbaycan Respublikasının (AR) Mülki Məcəlləsi. Bakı 2000. 2.
Qiymətli kağızlar bazarı. Normativ sənədlər toplusu. Bakı 2000. 3.
Musayev A., Vəliyev N. Qiymətli kağızlar bazarı. Dərslik. Bakı 1999. 4.
Cəbiyev R.M. Azərbaycanda bazar infrastrukturunun formalaşması və inkişafı. Bakı 2000. 5.
6.
R.Hacıyev. Xalq kapitalizminin formalaşmasında ve inkişaf etməsində qiymətli kağızlar bazarının rolu. Bakı 2004. 7.
A.Abbasov. Qiymətli kağızlar bazarının formalaşması və inkişaf perspektivləri. Bakı 2005. 8.
Komitəsinin fəaliyyətinin təmin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı (26 iyul 1999-cu il №161) . 9.
Komitəsi haqqında əsasnamə (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 iyul 1999-cu il 161 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmişdir). 10.
11.
Köçürmə və sadə veksel haqqında nümunəvi qanun haqqında Cenevrə Veksel Konvensiyasına Azərbaycan Respublikasının qoşulması haqqında Azərbaycan Respiblikasının qanunu. Bakı 2000-ci il. 12.
lisenziyalaşdırılması qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı (8 noyabr 1999-cu il № 202). 13.
14.
Abbasov A.H., Qiymətli kağızlar bazarı, «Mühasibat uçotu» red. Bakı, 2000. 15. Abbasov A.H., «Maliyyə bazarının formalaşması». Audit jurnalı №2, 2001 77
16. Abbasov A.H., «Qiymətli kağızlar bazarı və onun iqtisadiyyatda rolu». Audit» jurnalı №3, 2001-ci il. 17. Abbasov A.H., «Bazar münasibətləri şəraitində müəssisə və firmaların maliyyə fəaliyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsi» Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2002-ci il. 18. N.Novruzov, X.Hüseynov. Maliyyə. Dərslik. Bakı 2007. 19.
20.
Берзон Н.И. Фондовый рынок. Москва 2002. 21.
Qısa izahlı iqtisadi terminlər lüğəti. Bakı 2005. 22.
“Qanun” jurnalı. №7-8. 23.
“Azərbaycan” qəzeti. 27 iyul 2002-ci il. 24.
www.scs.gov.az – Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin saytı. 25.
www.economy.gov.az – İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin saytı. 26.
www.maliyye.gov.az – Maliyyə Nazirliyinin saytı. 27.
www.stateproperty.gov.az – Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin saytı. 28.
– Bakı Fond Birjasının saytı. 29.
www.nyse.com – Nyu-York Fond Birjasının saytı.
Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|