Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

43 

 

mastar konusuna, 

fiilden  sıfat  yapılmasına,  yardımcı  fiillere  ve  benzeri  konulara 

yönelik örneklerle çeşitli açıklamalar yapılmıştır (s. 323-372).  

“Zarf”  başlığı  altında;  zarfın  genel  bir  tarifinden  sonra  yapısı  ve  anlamı 

bakımından zarf çeşitleri, durum, zaman, yer ve miktar zarfları ve zarfla ilgili diğer 

hususlar hakkında bilgi sunulmuştur (s. 373-382).  

“Zarf  tümleçleri”  başlığı  altında;  zarf  tümleçlerinin  ismin  çekim ekleriyle 

yazılış  şekkine,  zarf  tümleçlerinin  yazılışına,  dilin  yapısı  bakımından  anlamına 

yönelik çeşitli açıklamalar yapılmıştır (s. 383-386).  

“Bağlaçlar” başlığı altında; bağlaçlar ve zarf tümleçleri, bağlaçların yazılışı, 

dilin  yapısı  bakımından  bağlaçların  çeşitleri  ve  anlamları  hakkında  çeşitli 

örneklerle bilgi verilmiştir (s. 387-394).  

“Edat” başlığı altında; edatlar ve bağlaçlar, dilin yapısı bakımından edatların 

çeşitlerine, yazılışına; “modal sözler” başlığı altında; modal sözlerin yazılışına ve 

cümledeki yerine, 

cümle kuruluşundaki görevine ve anlamlarına; “ünlem” başlığı 

altında; ünlemlerin anlamlarına, cümledeki yerine ve yazılışına yönelik açıklamalar 

yapılmıştır (s. 395-410).  

Eserin “

altıncı kitabında” cümle kuruluşu (cümle ve kelime bilgisi) konusu 

içinde;  kelimelerin  birleşmesi  ve  kuralları,  kelimelerin  birleşmesinde  asıl  yönler, 

isimlerin  birleşmesi  ve  çeşitleri  ve  benzeri  hususlarda  çeşitli  açıklamalar 

verildikten sonra, 

“cümle”  başlığı  atında;  cümle  hakkında  genel  bir  açıklama 

ya

pılmış  ve  cümlenin  amaç  ve  ses  ahengine  göre  çeşitleri,  cümlenin  kuruluş 

çeşitleri, basit ve birleşik cümleler, cümlenin asıl ve ikinci derecedeki öğeleri, düz 

ve dolaylı tümleçler, cümlede sıfat tamlaması olarak kullanılan öğeler, zarflar ve 

çeşitleri, cümle öğelerinin kuruluş çeşitleri, cümle tahlili, cümlede öğelerin dizilişi, 

cümledeki aynı türden öğeler, hitap veya ünlem cümleleri, cümlede modal sözler 

ve anlam çeşitleri, kelime cümle ilişkisi, birleşik cümlelerin çeşitleri, temel ve yan 

cümlecikler, y

an cümleciklerin çeşitleri ve benzer konular hakkında geniş bir bilgi 

sunulmuştur (s. 411-584).  

Eserin  sonunda  ve  dilbilgisi  kavramaları  ile  ilgili  olarak  hazırlanmış  beş 

sayfalık  iki  sözlük  ve  İran  Azerbaycan’ı  Türkçesi  için  hazırlanmış  Arap-Fars 

kökenli 

alfabenin  Latin  alfabesiyle  karşılaştırmalı  bir  tablosu  bulunmaktadır  (s. 

585-590). 

Bu  sözlüklerden  birincisi  eserin  içinde  geçen  bazı  yabancı  kökenli 

kelimelerin  Azerbaycan  Türkçesindeki  karşılıklarını  içermektedir.  İkincisi  ise 

Azerbaycan Türkçesi-Farsç

a olarak hazırlanmış dilbilgisi kavramları sözlüğüdür.  

Sonuç olarak; Türk diline ait önemli kaynaklardan yararlanılarak hazırlanan 

eser, 

Azerbaycan Türkçesinin dilbilgisini ve dilini öğretmeyi, bu konuda çalışma 

yapacak olanlara yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Eserin Azerbaycan Türkçesini 

öğrenecek ve öğretecek olanlara katkısının olacağını muhakkaktır.  

Eserin adı: Ferhang-i Azerbaycanî-Farsi (Azerbaycanca-Farsça Sözlük) 

Yazar: Behzad Behzadi 

Basım Yeri: Tahran 1369/1990, İntişarat-i Donya (1. Baskı), 1144 s.  

Eser,  Dr. 

Hamid  Mohammadzadeh’nin  “birinci  söz”  başlıklı  takdim 

yazısından sonra, Azerbaycan Türkçesi-Farsça önsözle başlamaktadır (s. 5-12). Bu 

sözlüğün  hazırlanmasında  Azerbaycan  Türkçesine  ait  kelimelerin  yazılış  (imla) 

şekli  hakkında  Farsça  bir  açıklama  yapılmış  (s.  13-24)  ve Azerbaycan 

Türkçesindeki sesli harflerin ve hecelerin yazılış şekilleri hakkında verilen bilgiden 

---

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

44 

 

sonra  İran  Azerbaycan’ı  Türkçesinde  kullanılması  öngörülen  alfabe  listesi  yer 

almıştır (s. 25-26).  

İran Azerbaycan’ı Türkçesi özet dilbilgisi başlığı altında; sesler, harfler ve 

hece çeşitleri, kelime ve kelime çeşitleri, isimler ve çeşitleri, sıfatlar ve çeşitleri, 

sayılar, zamirler, fiiller ve fiil çeşitleri, zarflar ve çeşitleri, ünlemler, bağlaçlar ve 

bağlaç çeşitleri, edatlar ve çeşitleri ve modal sözler hakkında Farsça olarak bilgi 

verilmiştir (s. 27-50).  

Sözlüğün kullanımına dair bilgiler, kısaltmalar, sözlükte kullanılan işaretler 

ve  yararlanılan  kaynakların  listesinden  (s.  51-64)  sonra Azerbaycan Türkçesi-

Farsça sözlük b

aşlamaktadır. Sırasıyla “A =ﺁ” ile başlayan kelimeler (s. 65-136), 

İran Azerbaycan’ı Türkçesinde kullanılan hemze ile ilgili açıklama (s. 137), “Elif = 

ﺍ” ile başlayan kelimeler (s. 139-280), “i ve e” harfleri hakkında açıklama (s. 281-

283), “B = 

ﺏ” ile başlayan kelimeler (s. 285-365), “P = پ” ile başlayan kelimeler 

(s.  368-389),  “T = 

ﺕ”  ile  başlayan  kelimeler  (s.  391-439),  “S =ﺙ”  ile  başlayan 

kelimeler  (s.  441-442),  “C = 

ﺝ” ile başlayan kelimeler (s. 443-462), “Ç = چ” ile 

başlayan kelimeler (s. 463-496), “H = ﺡ” ile başlayan kelimeler (s. 498-511), “X = 

ﺥ” ile başlayan kelimeler (s. 513-534), “D = ﺩ” ile başlayan kelimeler (s. 535-623), 

“Z = 

ﺫ” ile başlayan kelimeler (s. 625-626), “R = ﺭ” ile başlayan kelimeler (s. 627-

637), “Z = 

ﺯ” ile başlayan kelimeler (s. 639-652), “J = ژ” ile başlayan kelimeler (s. 

653), “S = 

ﺱ” ile başlayan kelimeler (s. 655-715), “Ş = ﺵ” ile başlayan kelimeler 

(s.  717-737),  “S = 

ﺹ” ile başlayan kelimeler (s. 738-747), “T = ﻁ” ile başlayan 

kelimeler  (s.  750-752),  “Z = 

ﻅ” ile başlayan kelimeler (s. 753-754), “A = ﻉ” ile 

başlayan kelimeler (s. 755-768), “G = ﻍ” ile başlayan kelimeler (s. 769-773), “F = 

ﻑ”  ile  başlayan  kelimeler  (s.  775-786),  “Q = ﻕ”  ile  başlayan  kelimeler  (s.  787-

874), “K = 

ک” ile başlayan kelimeler (s. 875-923), “G = گ” ile başlayan kelimeler 

(s.  924-964),  “L = 

ﻝ”  ile  başlayan  kelimeler  (s.  965-976),  “M = ﻡ”  ile  başlayan 

kelimeler (s. 977-1027), “N = 

ﻥ” ile başlayan kelimeler (s. 1029-1049), “V =ۉ ،ﻭ” 

ile  başlayan  kelimeler  (s.  1051-1064),  “H = ـﻫ”  ile  başlayan  kelimeler  (s.  1065-

1080) ve “Y = 

ی” ile başlayan kelimeler (s. 1081-1143) Farsça asıllı alfabeye göre 

iki  sütun  halinde  Azerbaycan  Türkçesinden  Farsçaya  sözlük  olarak  sunulmuştur. 

Azerbaycan  Türkçesi  ile  yazılan  kelimeler  daha  kalın  ve  daha  büyüktür.  Eserin 

sonunda 

“içindekiler” kısmı bulunmaktadır.  

Sonuç  olarak  şunu  söylemek  gerekiyor:  Elbette  ki,  İran’da  Azerbaycan 

Türkçesinin öğretimine yönelik onlarca eser bulunmaktadır. Fakat bu kısa makale 

çerçevesinde ancak bunlardan az bir miktarı hakkında açıklama yapılabileceğinden 

yukarıdaki üç eserin incelemesiyle yetinildi.  

Yaklaşık  yirmi  beş  milyon  insanın  Türkçe  konuştuğu  ve  Azerbaycan 

Türkçesinin örgün olarak öğretileceği eğitim kurumlarının olmadığı, bu dilin ortak 

yazım  ve  imla  kurallarının  henüz  oluşturulamadığı  bir  coğrafyada  Azerbaycan 

Türkçesinin dilbilgisi kuralları çerçevesinde yazılı ve edebi dil olarak öğretimine 

sağlayacağı katkısı ve dilin kuşaktan kuşağa kaybolmadan ve bozulmadan aktarıl-

masına  kaynaklık  etmesi  bakımından  Behzad  Behzadî,  Muhammed Taki Zehtabî 

ve diğer dil bilimcilerin bu alandaki çalışmaları önem arz etmektedir.  

Yapılan  bu  çalışmanın  Azerbaycan  Türkçesi,  karşılaştırmalı  dilbilim  ve 

leksikografi alanında çalışma ve araştırma yapacaklara ve Azerbaycan Türkçesini 

öğrenecek ve öğreteceklere katkı sağlayacağı ümit edilmektedir.  

 

---