Azərbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

 
83
 
III FƏSİL: 
ERMƏNİSTANDA AZƏRBAYCANLILARA QARŞI REPRESSİYA 
VƏ DEPORTASİYA SİYASƏTİ 
 
1. OTUZUNCU İLLƏR REPRESSİYASI 
 
1920-ci ildə Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 
daşnak hakimiyyəti dövründə qədim ata-baba yurdlarından didərgin salınaraq 
Azərbaycana,  İrana, Türkiyəyə  və Gürcüstana sığınmış müsəlman 
qaçqınlarının bir qismi qayıtmağa müvəffəq olmuşdular. 
Ermənistan rəhbərləri qaçqınların geri qayıtmasının qarşısını almaq 
məqsədilə müxtəlif bəhanələr gətirir, onları Ermənistan  ərazisinə buraxmaq 
istəmirdi. 1922-ci ilin yayında Ermənistan hökuməti yoluxucu xəstəliklərin 
yayılmasını  bəhanə edərək,  İran  ərazisində  sığınacaq tapmış qaçqınların 
Culfa və  Şahtaxtı keçid məntəqəsindən keçərək Ermənistana qayıtmalarının 
qarşısını almaq üçün dəfələrlə Azərbaycan hökumətinə müraciət etmişdi. 
Vedibasar və Zəngibasar qaçqınlarına o şərtlə qayıtmağa icazə vermişdilər ki, 
onların 1918-1920-ci illərdə ermənilərə qarşı vuruşmalarda iştirak 
etməmələri sübuta yetirilmiş olsun.
1
  
Lakin Ermənistan hökumətinin müqavimətinə  və orada hökm sürən 
aclıq və  səfalətə baxmayaraq, artıq 1922-ci ildə 100 min qaçqın doğma 
yurdlarına qayıtmışdı. Müsəlmanların yaşamış olduqları  kəndlərin çoxunda 
Türkiyədən gəlmiş erməni ailələri yerləşdiklərindən, qayıdan qaçqınlar ya öz 
yurdlarını yenidən tərk etməyə  məcbur olmuş, ya da ermənilərlə birgə 
yaşamağa məhkum olmuşdular. Sonralar 80-dən artıq ermənilərlə qarışıq 
yaşayış məskənləri beləcə yaranmışdı.  
1926-cı ildə Ermənistanda 743573 erməni, 84717 türk siyahıya 
alınmışdı. 1939-cu ildə isə 1062000 erməni, 130800 türk qeydə alınmışdı. 
Müqayisədə ermənilər 42,7%, türklər isə 56,8% artmışdı. Türklərin yüksək 
artımı erməniləri narahat edirdi. 
Bəs Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı repressiyalar necə  həyata 
keçirilirdi? Təbii ki, həmin dövr Ermənistan mətbuatında bu məsələ ilə 
əlaqədar heç bir iz buraxılmamışdır. Lakin həmin dövrdə repressiyadan 
canını qurtarıb  İran və Türkiyəyə qaçan mühacirlərin verdikləri məlumatlar 
Türkiyədə  və Almaniyada çıxan bir sıra məcmuələrdə öz əksini tapmışdır. 
20-ci illərin sonu və 30-cu illərin əvvəllərində bütün Sovet İttifaqında həyata 
                                                           
1
 Azərbaycan Respublikası DA, F.28., siy.1, iş 210, vərəq 125. 

---

 
84
keçirilən kollektivləşmənin  ən sərt tədbirləri Ermənistanda yaşayan 
azərbaycanlılara qarşı tətbiq edilirdi. İlk növbədə ata-babadan varlı olanların 
mal-qarasını  əllərindən alıb kolxoz təsərrüfatına qatır, özlərini isə 
«qolçomaq» damğası ilə Qazaxıstana və Sibirə sürgün edirdilər. Bir azdan bu 
cür tədbirlərin ortabab kəndlilərə  də  şamil edilməsi, mal-qaradan əlavə  əkin 
sahələrin də onların  əllərindən alınması Vedibasarda, Zəngibasarda və 
Qəmərlidə kəndli üsyanlarının baş verməsinə səbəb olmuşdu.  
1930-cu ildə Türkiyədə çıxan «Odlu yurd» məcmuəsi (baş redaktoru 
M.Ə.Rəsulzadə) «Vedibasar və Naxçıvan üsyanları davam edir» başlıqlı 
məqaləsində yazırdı: «Üsyan bir tərəfdən  İrəvana və Göyçə gölünə, digər 
tərəfdən Ordubad və Zəngəzura sirayət eyləmişdir. 
Böyük Vedibasar partizanlarının miqdarı 600 nəfərdir... Partizanlara 
heç bir tərəfdən yardım edilmir və  Qızıl ordudan saldırdıqları silah və 
köylülərin verdikləri ərzaqla keçinirlər. 
Zəngəzur, Ordubad, Naxçıvan, Vedibasar və Göyçə partizanları 
arasında rabitə mövcud olub, Qarabağ, Gəncə  və Muğan partizanları ilə 
əlaqəyə girməyə səy edirlər. 
Sovet Ermənistanın Kommunistlər  Şurasının rəisi Sedrak Sarkisyan 
partizanların hücumuna məruz qalaraq öldürülmüşdür. Şofer və arkadaşı ağır 
yaralanmışdır.»
1
  
Getdikcə güclənən Vedibasar üsyanı haqqında həmin məcmuənin 
başqa bir sayında yazılır: «Minlərlə kəndlinin iştirak etdiyi partizan hərəkatı 
qüvvətli bir şəkil almışdır. Üsyançılar kollektivləşmə siyasətindən vaz 
keçilməsini,  ərzağın hökumətin qoyduğu qiymətlərlə deyil, sərbəst surətdə 
satılmasını  və terrora son verilməsini tələb  şüarı altında hərəkət 
etmədədirlər...  Ən aktiv rolu orta hallı köylülər və  əksəriyyətlə  şəhər 
ünsürləri oynamaqdadır.»
2
  
«Odlu yurd» məcmuəsi Vedibasar üsyanının yatırılması zamanı qətlə 
yetirilən Abbasqulu bəy  Şadlinskinin ölümü ilə bağlı başqa bir məlumat – 
onun daşnaklar tərəfindən qətlə yetirilməsi haqqında məlumat vermişdi. 
Məcmuənin «Vedibasarda qara bayraq» adlı  məqaləsində yazılır: 
«Zəngibasar, Vedibasar, Gərnibasar və Naxçıvan tərəflərdə üsyan 
məntəqələrində olan köylərdə qara bayraq çəkilmiş olduğu hüdud boyunda 
olan müxbirlərimiz tərəfindən xəbər verilməkdədir. Matəmdə erməni 
köylüləri də  iştirak etməkdədirlər. Abbasqulu ağanın qrupundan olan 
köylülərdən 80 nəfəri 17 tələfat vermək müqabilində Türkiyəyə keçməyə 
                                                           
1
 «Odlu yurd» («Odlu Yurt») məcmuəsi, 1930-cu il, sayı 17(5), səh.193. 
2
 Həmin məcmuə, 1930-cu il, sayı 18(6), səh. 244. 

---

 
85
müvəffəq olmuşlar. Ruslar Araz boyunda hüdudu keçərkən öldürdükləri 17 
köylünün meyitlərini günlərcə  səhrada buraxmışdılar. Türkiyəyə keçməyə 
müvəffəq olan 63 köylünün söylədiklərinə görə, Abbasqulu ağa daşnaklar 
tərəfindən qətl edilmişdir. Və bu hadisə daşnak olmayan erməni köylülərinin 
də nifrətinə səbəb olmuşdur.»
1
  
«Abbasqulu ağa neçin öldürüldü» sualına məcmuədə belə cavab 
verilir: «Hər kəsdən ziyadə bolşevikləri sevindirəcək olan bu qətl hadisəsinə 
daşnaklar nədən müraciət etmişlər? 
Abbasqulu ağa rus inqilabından sonra əksəriyyəti türk olan İrəvan 
vilayətində «süni bir erməni əksəriyyəti» yaratmaq üçün türk köylərini yerlə 
yeksan etməyə başlayan daşnaklara, onların qəhrəmanı andraniklərə iki il 
müqavimət göstərmiş, bu yerlərdə türkün mövcudiyyətini mühafizə etməyə 
müvəffəq olmuşdu.  
O zaman İrəvan vilayətində Zaqafqaziya Seyminin xüsusi 
komissiyası 200-dən artıq türk köylərinin məhv edilmiş olduğunu təsbit 
eyləmişdi. Abbasqulu ağa daşnakların  şeytani tədbirlərinə qarşı  çıxmış, bu 
sayədə Vedi və Naxçıvan tərəfləri bu soyqırımdan qurtara bilmişdi.  
Daşnaklar indi Abbasqulu ağanın ruslara qarşı mübarizə etməsindən 
istifadə edərək «intiqam» almışlar. Abbasqulu ağanın öldürülməsindən 
daşnak olmayan erməni köylüləri daha çox mütəəssir olmuşdular.»
2
  
Ermənistanda azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin üsyanı yatırıldıqdan 
sonra, üsyançıların xeyli hissəsi  İran və Türkiyəyə qaçmağa məcbur 
olmuşdularsa da, bu üsyanı  bəhanə edərək azərbaycanlı  kəndlərində kütləvi 
surətdə  həbs prosesi başlanmışdı. Həbslərin başlanmasına ikinci bəhanə isə 
Ermənistanda yaşayan türklərin – azərbaycanlıların  İran və Türkiyə ilə 
qohumluq  əlaqələrinin olması  və onların guya həmin ölkələrə mühacirət 
etmiş əksinqilabçı qüvvələrlə əlaqə saxlamaları olmuşdu.  
«Odlu yurd» məcmuəsi «İrəvanda həbslər» adlı məqaləsində yazırdı: 
«İrəvan vilayətində 130 türk millətsevərlər həbsə alınmışlar. Bunlar Rusiyaya 
sürüləcəklər. Məhbusların arasında Türkiyəyə keçməyə  təşəbbüs etməkdə 
ittiham edilənlərdən Abbas və Məhəmməd Tağı bəylər də vardır. Martın 17-
də sürüləcəklərdi. Fəqət Borçalıda və Qazax tərəflərində  dəmiryol xəttinin 
türk köylərinin əlində olması nəzərə alınaraq hələlik təxirə salınmışdır.»
3
     
Ermənistanda azərbaycanlıların kütləvi repressiyası onların 
Türkiyəyə qaçıb canlarını qurtarmağa məcbur edirdi. Bu, xüsusilə Türkiyə ilə 
                                                           
1
 Yenə orada, səh. 229. 
2
 Yenə orada, səh.230. 
3
 Yenə orada, səh.231. 

---