Azərbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

 
86
həmsərhəd rayonlarda kütləvi xarakter almışdı. Ermənistanda yaşayan 
azərbaycanlılar sərhəd mühafizəsinin zəif olduğu yerlərdən, dağlıq 
ərazilərdən gecələr dəstələrlə Türkiyəyə keçirdilər.  
Adı 
çəkilən məcmuə «Mühacirət» məqaləsində yazırdı: 
«Ermənistanda yaşayan türklərdən mayın sonuna qədər Türkiyəyə  (İqdır 
tərəflərə) 300 adam keçmişdir. Bunlardan yalnız 50-si ailəlidir. Yerdə 
qalanların ailələri o tərəfdə qalmışdır. Zəngibasar, Vedibasar və Gərnibasarda 
200 ailənin evləri məhv edilmişdir. Sərhəddə yaxın və uzaq yerlərdən 10 
minlərlə  əhali gecə-gündüz Türkiyəyə keçməyə çalışırlarsa da, bolşeviklər 
sərhəddə mane olurlar. İndiyə  qədər keçmək istəyənlərin çoxu ruslar 
tərəfindən sərhəddə öldürülmüşdür.»
1
  
30-cu illərdə Vedibasarın, Zəngibasarın, Qəmərlinin, Dərələyəzin, 
Ağbabanın və digər bölgələrin  əlli mindən artıq türk əhalisi ailəliklə 
Qazaxstan çöllərinə sürgün edilmişdilər. Sərt iqlim və  bərbad mənzil 
şəraitinə uyğunlaşa bilməyən əhalinin xeyli hissəsi tələf olmuşdu. 
Sürgün müddəti qurtardıqdan sonra öz evlərinə qayıtmaq istəyən 
ailələrin  əksəriyyətini yaşadıqları rayonun Türkiyə ilə  sərhəd olmasını 
bəhanə edərək Ermənistana buraxmadıqlarından, onlar ya geri qayıtmış, ya 
da Azərbaycan və Gürcüstanda sığınacaq tapmışdılar. Hazırda Qazaxıstanda 
yaşayan soydaşlarımızın  əksəriyyətini 30-cu illərdə Ermənistandan sürgün 
edilmiş ailələrin övladları təşkil edirlər.  
Keçmiş Sovet İttifaqının hər yerində olduğu kimi, 1936-37-ci illər 
repressiyası zamanı Ermənistanda da ilk növbədə orada yaşayan türk 
ziyalıları  təqiblərə  məruz qalmışdılar. On minlərlə türk həmin illərdə 
«troyka»nın qərarı ilə həbs edilmiş, onların xeyli hissəsi güllələnmişdi. 
Ermənistanı  əksinqilabçı  və antisovet ünsürlərdən təmizləmək adı 
altında aparılan milli ayrıseçkilik siyasəti o həddə çatdırılmışdı ki, 
respublikada azərbyacanlı kadrlar demək olar ki, qalmamışdı.  İş o həddə 
çatmışdı ki, «parçala, hökm sür» siyasəti yeridən Moskvanın özü 
Ermənistanda azərbaycanlıların diskriminasiyaya məruz qalmasını etiraf 
etməyə məcbur olmuşdu. 1936-cı ilin noyabr ayında SSRİ Mərkəzi İcraiyyə 
Komitəsi Millətlər  Şurasının Rəyasət Heyəti «Ermənistanda milli azlıqlar 
arasında aparılan işlərin vəziyyəti» haqqında məsələ müzakirə etmişdi. 
Qərarda göstərilirdi ki, Ermənistan SSR Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsi  milli 
azlıqlar arasında iş aparan şöbəsini ləğv etmişdir. Mərkəzi orqanlar milli 
azlıqların mədəni və təsərrüfat ehtiyaclarının ödənilməsini təmin etməmişlər. 
Milli azlıqlar içərisindən mərkəzi aparatlar üçün milli kadrların hazırlanması, 
                                                           
1
 Yenə orada. 

---

 
87
milli rayonların azərbaycanlı  və kürd kadrları ilə  təmin edilməsi və dövlət 
işlərinin yerlərdə onların dilində aparılması qeyri-kafi vəziyyətdə olduğu 
qeyd edilirdi. 
SSRİ  MİK Millətlər  Şurasının Rəyasət Heyəti Ermənistan SSR 
Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsinə tapşırmışdı ki, qısa müddət  ərzində milli 
azlıqlarla iş aparan şöbəni bərpa etsin, azərbaycanlı  və kürd əhalisinin 
yaşadıqları rayonların aparatlarını milli kadrlarla əvəz etsin, milli azlıqlar 
içərisindən kadrlar hazırlasın, azərbaycanlıların və kürdlərin milli 
kolxozlarında torpaqların  əbədilik olaraq onların istifadəsinə verilməsi 
haqqında fərman versin. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz qərarla  əlaqədar Berlində  nəşr edilən 
«Kutlu od» adlı milli Azərbaycan məcmuəsi «Ermənistanda türklər» 
məqaləsində yazırdı: «Sovet Azərbaycanında tədrisatın 15 dildə getdiyi, 
gərək maarif, gərəksə kommunist firqəsi təşkilatlarında bu millətlərə məxsus 
seksiyalar mövcud olduğu oxucularımıza məlumdur. Üstəlik, bir də «Muxtar 
Dağlıq Qarabağ» adıyla Azərbaycanın göbəyində bir Ermənistan dəxi 
yaradılmışdır. 
Məlum olduğu üzrə bugünkü Sovet Ermənistanında yaşayan azəri 
türkləri Qarabağdakı ermənilərin sayından az deyildir. Əcəba, bu yüz əlli 
minə varan qardaşlarımızın vəziyyəti nə haldadır? Onlara muxtariyyət 
verilmişmi? Dövlət müəssisələri yanında onlara məxsus ta bir seksiya 
mövcuddurmu? Milli kültürlərini inkişaf etdirmək üçün imkan və  vəsaitə 
malikmidirlər? 
...Ermənistanda sayları 150 minə çatan türklər yox olmağa məhkum 
edilmişlər. Vəziyyət o qədər faciəvi imiş ki, Moskva bunu etiraf etməyə 
məcbur olmuşdur. Bir Moskva ki, özü rus olmayan millətləri boğazlamaq və 
məhv etməklə məşğuldur.»
1
  
1937-ci ilin payızında Ermənistanda güclənən repressiyaların 
dalğasının fonunda azərbaycanlılar daha ağır zərbə almış oldular. Xalq 
düşmənlərini, trotskiçi-buxarinçi casusları ifşa etmək məqsədilə A.Mikoyan, 
N.Yejov və L.Beriya Ermənistana gəlmişdilər. Mikoyanın rejsissorluğu ilə 
keçirilən «təmizlənmə» prossesində Moskvaya belə məlumat vermişdilər ki, 
Ermənistanda Araz və yuxarı Arpaçay boylarında yaşayan azərbaycanlılar 
guya elliklə Türkiyəyə keçmək fikrindədirlər. Ona görə  də  həmin ilin 
payızında və 1938-ci ilin yazında Vedibasar, Zəngibasar, Qəmərli, 
Eçmiədzin, Hoktemberyan və  Ağbaba rayonlarının Türkiyə ilə  həmsərhəd 
                                                           
1
 «Kutlu od» («Kutlu od») məcmuəsi, 1936-cı il, N 1, səh.28-29 

---

 
88
kəndlərində yaşayan on minlərlə azərbaycanlılar kütləvi surətdə repressiyaya 
məruz qaldılar. Minlərlə ailə sürgün edildi. 
Ümumiyyətlə, Ermənistanda 30-cu illərdə 50 mindən artıq 
azərbaycanlılar repressiyaya məruz qalmışdılar. Bu aksiya icra edilən zaman 
heç bir müqavimətə rast gəlməyən Ermənistan rəhbərləri 40-cı illərin sonu, 
50-ci illərin  əvvəllərində daha bir aksiyanın — azərbaycanlıların 
deportasiyası aksiyasının həyata keçirilməsinə nail oldular.  

---