Azərbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

 
89
 
2. 1948-1953-cü İLLƏR DEPORTASİYASI. 
 
Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı 1918-1920-illərdə soyqırım və 
1930-1938-ci illərdə repressiya aksiyası  həyata keçirilməsinə baxmayaraq, 
Ermənistanın Türkiyə və İran sərhədləri, eləcə də Azərbaycan və Gürcüstan 
sərhədləri boyunca yenə  də  əsasən azərbaycanlılar yaşayırdılar.  İrəvan 
şəhərinin  ətraf rayonları  ən münbit torpaqlar hesab edilirdi və  həmin 
rayonlarda da azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdilər. 
Ermənistan rəhbərlərinin qarşısında duran başlıca vəzifə  İrəvan 
ətrafında və Türkiyə ilə  sərhəd boyu münbit torpaqlarda yaşayan 
azərbaycanlıları  həmin  ərazilərdən köçürməyə nail olmaqdan ibarət idi. 
Bunun üçün isə ilk növbədə Moskvanın razılığı alınmalı idi. Xaricdə yaşayan 
ermənilərin Ermənistanda yaşamaq arzusunda olduqlarını, lakin onları 
yerləşdirmək üçün ərazilərin azlıq təşkil etdiyini Stalinin nəzərinə çatdırmaq 
lazım gəlirdi. Çıxış yolunu isə türklərin Azərbaycanın aran rayonlarına 
köçürülməsində görürdülər.  
Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi üçün məsələ 
qaldırmaq fürsətini onlar ilk dəfə 1943-cü ildə Tehran konfransı zamanı əldə 
etmişdilər. Konfransın gedişində zirək erməni diasporunun nümayəndələri 
SSRİ xarici işlər naziri Molotovla əlaqə yaratmış, onların Ermənistana 
köçürülməsi üçün Sovet rəhbərliyinin razılıq verməsini xahiş etmişdilər. 
Molotov  İ.Stalinlə danışıqdan sonra onların köçürülməsinə razı olduqlarını 
bildirmişdi.
1
  
1945-ci ildə Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Q.Harutyunov 
yenidən Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsini qaldırır. O, məsələ 
müsbət həll olunarsa, onda Qarabağın keçmiş  mərkəzi və 1920-ci ildə 
dağıdılmış Şuşanın bərpası haqqında təkliflər hazırlayaraq Mərkəzi hökumətə 
təqdim edəcəyini bildirir. Stalin həmin məktubu G.Malenkova, o da 
M.Bağırova göndərir. Bağırov cavab verir ki, etiraz etmir, lakin o şərtlə ki, 
Ermənistanın, Gürcüstanın və Dağıstanın  əsasən azərbaycanlılar yaşayan və 
tarixən Azərbaycanın olmuş  əraziləri onun özünə qaytarılsın. Beləliklə, 
məsələnin arzu olunmaz istiqamət alacağını hiss edən Moskva onun üstündən 
keçməli olur.
2  
Bundan sonra Ermənistan rəhbərləri öz taktikasını  dəyişir. 
                                                           
1
 Məmmədov İ., Əsədov S., Ermənistan azərbaycanlıları və onların acı taleyi (qısa 
tarixi oçerk) Bakı, 1992, səh.48. 
2
 Paşayev. А., Köçürülmə, B.1995, səh. 7-8. 

---

 
90
Xaricdən gətiriləcək erməniləri yerləşdirmək bəhanəsi ilə oradan 
azərbaycanlıların deportasiya edilməsinə nail olmağa çalışır.  
1945-ci ilin noyabrında Ermənistan hökumətinin vəsatətini  əsas 
götürərək SSRİ hökuməti xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına 
köçürülməsi işinin təşkili haqqında qərar verir. Ermənistan hökuməti yanında 
repatriantların qəbulu və yerləşdirilməsi üzrə xüsusi komitə yaradılır və 
ermənilərin köçürülməsi nəzərdə tutulan ölkələrə respublika hökuməti öz 
nümayəndələrini göndərir. Artıq 1946-cı ilin əvvəlində 130 min erməni 
Ermənistana köçmək arzusunda olduğunu bildirir. «Hnçak» və «Ramkavar» 
partiyaları Ümumerməni Xeyriyyə  İttifaqı köçürülmənin təşkili üçün 1 
milyon dollar xərcləyir. 
Təkcə 1946-cı ildə Suriya, Yunanıstan, Livan, İran, Bolqarıstan və 
Rumıniyadan 50,9 min nəfər, 1947-ci ildə  Fələstin, Suriya, Fransa, ABŞ, 
Yunanıstan, Misir, İran və Livandan 35,4 min nəfər erməni qəbul edilib 
Ermənistanda yerləşdirilmişdi.
2
  
1948-ci il yanvarın 9-da «Sovet Ermənistanı» qəzeti baş məqaləsində 
yazırdı: «Bolşeviklər Partiyası, Sovet hökuməti və  şəxsən Stalin yoldaşın 
qayğısı sayəsində öz doğma yurdundan uzun illər boyu didərgin düşərək yad 
ellərdə  səfilliklə  həyat keçirən 90 minə  qədər erməni öz doğma vətəninə – 
Sovet Ermənistanına qayıtmaq imkanı tapmışdır... Vətənə qayıdan ermənilər 
böyük  şadlıq və misli görünməmiş ruh yüksəkliyi ilə onlar üçün yeni olan 
həyata qoşulurlar.  
Sovet hökuməti vətənə qayıdan erməniləri aclıq və dilənçiliyinin 
girdabından xilas etmiş, onlara yeni həyat şəraiti yaratmışdır.» 
Göründüyü kimi, «millətlər atası» Stalinin sayəsində ermənilərə 
«yeni həyat», azərbaycanlılara isə sürgünlər, didərginlik və deportasiya 
qismət olurdu.  
Ermənistan rəhbərləri köçürülmələrin 1946-cı ilə nisbətən 1947-ci 
ildə azalmasının səbəbini onunla izah edirdilər ki, xaricdən gələn ermənilər 
əsasən  şəhər sakinləridir, onları dağlıq rayonlarda yerləşdirmək mümkün 
deyil, köçürülənlər isə yalnız  İrəvan və onun ətraf rayonlarında 
məskunlaşmaq istəyirlər. Ermənistan rəhbərliyi xaricdən gələn erməniləri 
qəsdən günlərlə  dəmiryol stansiyalarında saxlatdırır, onlar arasında təbliğat 
aparırdılar ki, əgər  İrəvanda və onun ətraf rayonlarında yerləşdirilməsələr, 
geriyə – xaricə qayıtmaq haqqında Moskvaya teleqramlar vursunlar. Onlar 
bütün bunların Sovet hökumətinin xarici ölkələrdə nüfuzuna təsir edəcəyini 
İ.Stalinin nəzərinə xüsusilə çatdırırdılar. Digər tərəfdən, xaricdən 
                                                           
2
 История армянского народа, İrəvan, 1980, səh.365. 

---

 
91
Ermənistana köçmək arzusunda olan minlərlə ermənilərin siyahısı  hər gün 
Moskvaya təqdim edilirdi.  
Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Q.Harutyunov «vəziyyətdən 
yeganə  çıxış yolunu» Ermənistandan yüz min əhalinin Azərbaycana 
köçürülməsində görür, İ.Stalindən buna razılıq verməsini xahiş edir. 
Ermənistan hökuməti köçürüləcək yaşayış  məntəqələrinin siyahısını 
əvvəlcədən hazırlamışdı. Bu siyahıya ilk növbədə İrəvan şəhəri və ona yaxın 
Əştərək, Zəngibasar, Eçmiədzin, Hoktemberyan, Artaşat (Qəmərli) 
Qarabağlar, Vedi, Yeğeqnadzor, Hrazdan (Axta),  Əzizbəyov və s. rayonlar 
daxil edilmişdi. 
Ermənistan rəhbərləri Stalini başa salmışdılar ki, köçürülən 
azərbaycanlıları Azərbaycanın pambıq yetişdirilən rayonlarında, Muğan-Mil 
düzənliyində yerləşdirmək iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. Çünki 1945-ci ildə 
SSRİ Nazirlər Soveti Kür-Araz ovalığının yenidən qurulması haqda qərar 
qəbul etmişdi. 
Ermənistandan azərbaycanlıların zorla Azərbaycana köçürülməsinə 
razılıq verən, isti iqlim şəraiti və baxımsızlıq nəticəsində on minlərlə adamın 
tələf olmasında müqəssir hesab edilən Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi 
Mircəfər Bağırovun məhkəməsi zamanı o, həmin prossesi belə  şərh etmişdi 
ki, 1947-ci ilin sonunda İ.Stalinin köməkçisi Poskrebışev ona zəng edib 
Stalinin onu çağırdığını söyləyir. O, Moskvaya gedir və Stalinin qəbul 
otağında Q.Harutyunovla rastlaşır. Birlikdə Stalinin kabinetinə daxil olurlar. 
Stalin müqəddiməsiz filansız deyir: 
-Bağırov, bilirsən də ermənilər xaricdən Ermənistana gəlirlər. 
Harutyunovun da torpağı yoxdur. Sən öz azərbaycanlılarını oradan götür, 
onları Muğanda, Mildə yerləşdirərsən. 
M.C.Bağırov deyir ki, yoldaş Stalin, bu asan məsələ deyil. İcazə 
verin qayıdım, Bakıda yoldaşlarla da məsləhətləşim. Məsələni yoluna 
qoymağı götür-qoy edək.  
Stalin onun bu cavabından əsəbləşir və deyir: 
-Deyildi, əməl et! Qurtardı! 
M.C.Bağırovun Bakıya qayıtmasından bir qədər sonra yəni dekabrın 
27-də SSRİ Nazirlər Soveti «Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa 
əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında» 
4083 №-li qərar qəbul edir. 
Bu qərar Ermənistanda yaşayan Azərbaycan türkləri üçün qəfil və 
gözlənilməz olur. Dekabrın 23-də  qəbul edilən qərarın özü də  tələsik 
hazırlandığından giriş  və izahat verilməmişdi. Azərbaycan SSR Nazirlər 
Soveti 1948-ci il fevralın 2-də müvafiq qərar qəbul edir. 

---