Beləliklə, XIX yüzilliyin 70-90-cı illərində Şimali Azərbaycanda intensiv
surətdə fəhlə sinfinin formalaşması prosesi gedir, alət və vasitələrdən məhrum olan,
əksər hissəsi kənd təsərrüfatı ilə əlaqələrini kəsmiş və ya bu əlaqələri zəiflətmiş, iri
müəssisələrdə cəmlənən, uzun illər boyu sənaye və nəqliyyatda çalışan sənaye fəhlə
kadrları yaranırdı.
§ 3. AZƏRBAYCAN MĠLLƏTĠNĠN TƏġƏKKÜLÜ
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı,
iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yüksəlişi, ümumi bazarın yaranması, cəmiyyətin
strukturunun dəyişməsi, milli burjuaziyasının və fəhlə sinfinin formalaşması - bütün
bu proseslər Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilkin obyektiv şərtləri oldu.
Digər millətlər kimi, insanların sabit, tarixi birliyi kimi formalaşmış
Azərbaycan milləti də feodal pərakəndəliyinin ləğv edilməsi prosesində, iqtisadi
birliklə dil, ərazi, mədəniyyət, şüur və psixoloji birliyin qovuşması əsasında meydana
gəlir və inkişaf edirdi.
İqtisadi əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacib şərti Azərbaycan millətinin ərazi
birliyi idi. Uzun əsrlər boyu Azərbaycan xalqı şimalda Böyük Qafqaz dağlarından,
cənubda Xəzər dənizindən, qərbdən Ermənistan və Gürcüstana qədər olan ərazidə
məskunlaşmışdır. Yadelli işğalçılara qarşı uzunmüddətli mübarizənin gedişində
Azərbaycan xalqı öz dövlətçiliyini, öz ərazi birliyini yaratmışdı.
Bununla belə, Azərbaycan ərazisi iki dövlət - Rusiya və İran arasında
bölüşdürüldüyündən, Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesi özünəməxsus şəraitdə
gedirdi.
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası ilə ölkədəki feodal ara
müharibələrinə son qoyulsa da, ərazi bütövlüyünə, yalnız azərbaycanlıların müxtəlif
dövlət birliklərinin tərkibində olması deyil, həm də Şimali Azərbaycanın Rusiya
imperiyasının daxilində müstəqil birləşdirici təsərrüfat - inzibati və siyasi vahid kimi
mövcud olmaması mane olurdu.
XIX yüzilliyin ikinci yarısı Şimali Azərbaycanda həm sənətkarlıq və sənaye,
həm də kənd təsərrüfatı sahələrində natural istehsalın ictimai istehsala çevrildiyi bir
dövr idi. Kapitalizmin inkişafı nəticəsində Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya
bazarına cəlb edilməsi onun iqtisadi birliyinin təşəkkülünü şərtləndirirdi.
Bu cəhətdən Bakı çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Neft və onunla bağlı
digər sənaye və ticarət sahələrinin yüksəlişi, mədəniyyətin inkişafı şəhərin görkəmini
və orada yaşayan əhalinin tərkibini dəyişdirdi. Bakı çox böyük kapitalist şəhəri,
Azərbaycan millətinin təşəkkülünün başlıca mərkəzi oldu.
Dəmir yollarının çəkilişi, dəniz nəqliyyatının inkişafı, rabitə yollarının
yaxşılaşdırılması və s. feodal münasibətlərinin dağılmasına, kənd təsərrüfatı sahələrinin
ixtisaslaşmasına, bazar üçün istehsalın genişlənməsinə yardım göstərdi ki, bu da əmtəə
istehsalının və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirdi [39].
Bu dövrdə iri kapital sahibləri olan azərbaycanlılar bir sıra ən mühüm
təsərrüfat sahələrinin inkişafında müəyyənedici rol oynayırdılar. Xəzər dənizi
nəqliyyatında, ipək və tütün sənayesində, müxtəlif liflərin emalında, çəltiktəmizləmə,
kərpic, mexaniki istehsalda və s. sahələrdə milli kapitalın xüsusi çəkisi yüksək idi.
Bundan başqa, Azərbaycan kapitalistləri torpaq sahələri əldə etməyə, yaşayış binaları
tikintisinə xeyli vəsait sərf edirdilər.
Formalaşmaqda olan Azərbaycan millətinin aparıcı qüvvəsinin əsasını
Bakıda və Şimali Azərbaycanın digər şəhərlərində olan sənaye iri sənətkar
müəssisələrinin, gəmilərin sahibləri, iri ev sahibləri, tacirlər ziyalılar və b. təşkil
edirdi.
Məlum olduğu kimi, Şimali Azərbaycan aqrar ölkə idi və onun əhalisinin
böyük hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Buna görə də azərbaycanlıların
burjua milləti kimi təşəkkülü heç də yalnız yeni cəmiyyətin əsas siniflərinin -
Azərbaycan burjuaziyası və fəhlələrinin başlıca mənbəyi olan Bakı ilə və həmçinin
burjua cəmiyyətinin təbəqələrinin formalaşdığı qəzalardakı sənaye mərkəzləri ilə
deyil, həm də yeni, intişar edən kənd təsərrüfatı istehsalı ilə də bağlı idi.
XIX yüzilliyin ikinci yarısında kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafındakı
istiqamətlərin özündə burjua cəmiyyətlərinə xas olan meyillər üzə çıxır, təsərrüfatın
kapitalizmə qədərki formalarının kapitalist formasına keçməsi baş verir, doğulmaqda
olan kənd burjuaziyası nümayəndələrinin fəaliyyəti genişlənirdi. Bu dövrdə Şimali
Azərbaycanın iqtisadiyyatı üçün belə bir hal xarakterik idi ki, onun kənd təsərrüfatının
əsas sahələri - pambıqçılıq, ipəkçilik, tütünçülük bütövlükdə, taxılçılıq, bağçılıq,
heyvandarlıq (nisbətən) az dərəcədə kapitalist istehsalı dövriyyəsinə cəlb olunmuşdu.
Bu sahələrin məhsullarının getdikcə qüvvətlənməkdə olan kapitalist-əmtəə xarakteri
geniş yayılmış amilə çevrilirdi.
Əmtəə-kapitalist istehsalının, ticarət əkinçiliyinin inkişafı feodal
münasibətlərini zəiflədir və qəzalar arasında sıx iqtisadi əlaqələrin yaranmasına, kənd
təsərrüfatında kapitalizmin inkişafına şərait yaradırdı. Bu inkişaf kəndlilərin
təbəqələşməsi ilə müşayiət olunur, kəndlilərin əsrlik ətalətini dağıdır, kəndlilikdən
çıxma ilə müşayiət edilir, kəndli kütlələrini hərəkətə gətirirdi. Yeni təbəqələrin əsas
hissəsinin - qolçomaqlar, xırda burjua, sələmçi-möhtəkirlər, kənd dükançıları, öz
təsərrüfatlarını kapitalist qaydaları əsasında quran bəylər təşkil edən kənd
burjuaziyası və istehsal vasitələrindən məhrum olmuş, bununla əlaqədar qazanc
dalınca getməyə və yaxud muzdla öz həmkəndliləri olan varlılara işləməyə məcbur
olan muzdurlar, kənd fəhlələrinin yaranması baş verirdi ki, bu da əkinçilik
kapitalizminin göstəricisi idi. Azlıq təşkil edən varlıların təsərrüfatının inkişafı,
minlərlə kəndlinin müflisləşməsi və muzdurların sırasına keçməsi - Azərbaycan
kəndinin kapitalist təkamülünün mahiyyəti belə idi.
Beləliklə, XIX yüzilliyin sonunda əmtəə-pul münasibətlərini intensiv
inkişafı nəticəsində Azərbaycan kəndində qapalılığın köhnə dayaqları dağılır,
daxili əlaqələr yaranır və möhkəmlənir, kənddə keyfiyyətcə yeni təbəqələr - kənd