Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Lakin yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycanda böyük miqdarda mal- qaranın, xüsusən də qoyunun olmasına baxmayaraq, maldarlığın əmtəəliyi az inkişaf etmişdi. Azərbaycandan Rusiyanın daxili quberniyalarına, İrana, Türkiyəyə başlıca olaraq aşılanmış dəri, yun ixrac olunurdu. Bu ixracın həcmi cüzi idi. Mal- qaranın və maldarlıq məhsulunun ixracına gəldikdə isə bu, müstəsna sutərdə həmsərhəd ölkələrə, yəni İrana, Türkiyəyə yönəlmişdi, onun həcmi isə kiçik idi. 1865-1870-ci illərdə göstərilən ölkələr mal-qara və maldarlıq məhsulları ixracının ümumi həcmi 600-800 min manat arasında tərəddüd edirdi. Yun isə Qərbi Avropa ölkələrinə, qismən Marsel şəhərinə də ixrac olunurdu. Yelizavetpol quberniyası Qərbi Avropaya yun ixracında müstəsna yer tuturdu, çünki burada yunu daha qiymətli ixrac materialı olan merinos qoyunları da bəsləyirdilər. 70-ci illərin əvvəllərində yun ixracı daha da artmışdı. Məsələn, 1871-ci ildə 979 min manatlıq, 1872-ci ildə isə 807 min manatlıq yun ixrac olunmuşdu [22]. 50-ci illər və 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda yetişdirilən texniki bitkilərin içərisində aparıcı yeri qızılboya (marena) tuturdu. Onun becərildiyi əsas rayon Quba qəzası idi. 60-cı illərdə qızılboya istehsalının sürətli inkişafı müşahidə olunurdu. Bu da dünya bazarlarının tələbatı ilə əlaqədar idi. 1860-cı ildə 58 min pud, 1866-cı ildə isə 230 min pud qızılboya əldə olunmuş, yəni onun yığımı 4 dəfə artmışdı [23]. Qızılboya cüzi miqdarda Lənkəran və Göyçay qəzalarında da becərilirdi.Azərbaycan qızılboyası dünya şöhrəti qazanmışdı. 1862-ci ildə Londonda keçirilən Ümumdünya sərgisində üç azərbaycanlı qızılboyaçısı – özü də hamısı Quba qəzasından – fəxri rəylərə layiq görülmüş, Hacı cənnət bəy Əlibəy oğlu isə sərgidə nümayiş etdirdiyi əla keyfiyyətli qızılboyaya görə medal almışdı. Qızılboya ixracı ilbəildən artırdı. Qızılboya Dərbənddən, habelə Bakı və Niyazabaddan aparılırdı. 1861-ci ildə Dərbənddən 197,430 pud qızılboya yola salınmışdı. 1869-cu ildə süni boya-alizarin ixtira olundu. Cəmi 4-5 il ərzində alizarin qızılboyanı tamamilə sıxışdırıb aradan çıxardı. Artıq 1872-ci ildə Azərbaycanda cəmisi 640 min manatlıq 80 min pud, yəni 1869-cu ilə nisbətən 2,5 – 3 dəfə az qızılboya çıxarılmışdı. 1873-cü ildən etibarən qızılboyaya tələbat tamamilə aradan qalxdı [24]. Azərbaycanda becərilən digər texniki bitki pambıq idi. Lakin yüzilliyin 50-60-cı illərində pambıqçılıq öz miqyasına görə çox cüzi idi. Doğrudur, Avropanın pambıq parça xammalı üzrə əsas təchizatçısı olan ABŞ-dakı vətəndaş müharibəsi (1861-1865) pambıqçılığın inkişafına müvəqqəti təkan verdi. Müharibənin başlanması ilə ABŞ-dan pambıq gətiriləsi, demək olar ki, dayanmışdı. Bu dövrdə o vaxtı İrəvan quberniyasının tərkibinə daxil olan Naxçıvan və Şərur- Dərələyəz qəzalarında pambıqçılıq inkişaf etmişdi. 1863-cü ildə İrəvan quberniyası bazara 600 min pud pambıq çıxarmışdı. Bu pambığın əsas hissəsi Naxçıvan və Şərurda yetişdirilmişdi. 60-cı illərdə bir Moskva kompaniyası pambıq əkmək üçün Kür vadisində torpaq icarəyə götürmüş, oraya suvarma arxları çəkilmişdi. Kompaniya Amerika və Avropadan çiyid gətirərək, 1861-ci ildə ilk səpini keçirdi. 1865-ci ildə kompaniya öz fəaliyyətini Araz sahillərinəvı qismən də Quba qəzasına yaydı. Kompaniya öz plantasiyalarında pambıq əkməklə yanaşı, kəndlilərə də pambıq səpini üçün çiyid paylayırdı. Rusiyanın iri fabrik sahiblərindən olan Morozovlar da Azərbaycanda pambıq yetişdirmək üçün cəhd göstərirdilər. 1869-cu ildə Bakı quberniyasında onların 40 desyatin pambıq əkini sahəsi vardı [25]. Azərbaycanın digər hissələrində (İrəvan və Naxçıvan bölgələrindən başqa) pambıqçılıq çox zəif inkişaf etmişdi. 1869-cu ildə Bakı quberniyasında 50 min pud, 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyasında isə 7020 pud pambıq becərilmişdi [26]. 50-60-cı illərdə azərbaycanda cüzi miqdarda tütün də becərilirdi. 1872-ci ildə idxal olunan tütünün hər pudu üçün gömrük rüsumunun 2 manatadək artırılması bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda tütünçülüyün inkişafına müsbət təsir göstərdi. Əsas tütün istehsalı rayonları Quba qəzası və Zaqatala dairəsi idi. Azərbaycanda olan bütün tütün əkinləri sahəsinin 60 faizdən çoxu bu rayonlarda yerləşirdi. Tütün istehsalı üzrə üçüncü yeri Nuxa qəzası tuturdu. Tütün ibtidai üsullarla becərilir, gün altında qurudulurdu. Meyvə və üzüm yetişdirilməsi Azərbaycan kənd təsərrüfatında mühüm yer tuturdu. 1875-ci ildə əsas üzümçülük rayonu olan Şamaxı və Göyçay qəzalarında bağların ümumi sahəsi 1449 desyetinə bərabər idi [27]. Azərbaycanda ən yaxşı üzüm, alma, armud, qoz, heyva, əncir və digər meyvə növləri yetişdirilirdi. Balıqçılığın əsas mərkəzlərindən biri Yelizavetpol qəzası idi. Ordubad bağları da xeyli miqdarda müxtəlif meyvə verirdi.Burada və Gəncədə bağçılıq və üzümçülük əmtəə xarakteri almışdı. Zaqatala dairəsi də bağçılıqda görkəmli yer tuturdu. Bura çox gözəl şabalıd və qoz bağları ilə zəngin idi. 60-cı illərin əvvəli bu illərdə ən yüksək çiçəklənmə səviyyəsinə çatmış ipəkçiliyin coşqun inkişafı ilə əlamətdar idi. 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda ipəkçiliyin böyük müvəffəqiyyətlər qazandığı belə bir fakt təsdiq edir ki, 1857-ci ildə Azərbaycandan xaricə əsla ipək və barama aparılmadığı halda, 1866-cı ildə buradan 1672083 manatlıq ipək və barama ixrac edilmişdi. Lakin barama qurdları üçün məhvedici olan xəstəliyin (qattinanın) yayılması ilə Azərbaycan ipəkçiliyinin uğurlarına bir müddət son qoyuldu. Qattinanın yayılması nəticəsində Azərbaycanda ipəkçiliyin necə kəskin bir surətdə ixtisar olunduğunu belə bir fakt göstərir ki, 1867-ci ildə Bakı quberniyasında cəmisi 1346 pud barama əldə olunmuşdu [28]. 70-ci illərin əvvəllərinə yaxın Azərbaycanın ipəkçilik təsərrüfatı tədricən bərpa olunmağa başladı. Yelizavetpol quberniyasında artıq 1870-ci ildə 14500,
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|