Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

vasitəsilə  xarici  bazarlara,  o  cümlədən  İtaliya,  Yunanıstan,  Fransa,  Türkiyə, 

Belçika, Hollandiya, Almaniya və Avstraliyaya da aparılırdı. 

Batum  və  Poti  vasitəsilə  Cənubi  Qafqazdan  taxıl  ixracında  birinci  yeri 

Şimali  Azərbaycan  tuturdu.  Məsələn,  1887-ci  ildə  Batum  və  Poti  limanlarından 

aparılmış 3088202 pud buğdadan 2402913 pudu Azərbaycanın payına düşürdü. Bu 

da  aparılmış  bütün  buğdanın  80  faizini  təşkil  edirdi.  Cənubi  Qafqaz  diyarından 

taxılın  başlıca  olaraq  Yelizavetpol  və  Bakı  quberniyalarından  aparıldığını  qeyd 

edən  bir  nəfər  müsafir  də  buna  şəhadət  verir:  ―Taxılın  ən  yaxşı  növləri  Cənubi 

Qafqaz  dəmiryolunun  Ucar,  Müsüslü  və  Hacıqabul  stansiyalarından  gətirilirdi‖ 

[125]. 

Düyü  də  xeyli  miqdarda  ixrac  olunurdu.  1888-ci  ildə  Yevlax  və  Ləki 

dəmir yolu stansiyalarından 194 min pud düyü göndərilmişdi. Bundan başqa düyü 

Lənkəran  qəzasından  Rusiyaya  əvvəlki  kimi  dənizlə  daşınırdı.  Məsələn,  1892-ci 

ildə Lənkərandan Həştərxana 35 min pud, 1893-cü ildə isə (mart ayından sentyabr 

ayınadək) 30 min pud düyü gətirilmişdi. 

Yüzilliyin  sonuncu  on  illiyində  şəhərlərin  inkişafı,  şəhər  əhalisinin  və 

ümumiyyətlə bütün Şimali Azərbaycan əhalisinin artması nə əlaqədar olaraq, taxıl 

ölkənin  özündə  satılır  və  ixrac  zərurəti  aradan  qalxırdı.  Bu  baxımdan  Rusiyaya 

aparılması ilbəil artan düyü istisna təşkil edirdi. 

Əkinçiliklə yanaşı, Şimali Azərbaycanda maldarlıq da öz inkişafını davam 

etdirirdi.  1887-1891  -ci  illərdə  Azərbaycanın  iki  quberniyasında  mal-qaranın  sayı 

2,7  mln  başdan  çox,  1897-1898-ci  illərdə  təxminən  3  mln  başa,  Zaqatala  və 

Naxçıvan  qəzası  da  nəzərə  alınmaqla  3,2-3,4  mln  başa  bərabər  idi.  Maldarlıqda 

aparıcı  yeri  Yelizavetpol  quberniyası  tuturdu.  Şimali  Azərbaycanda  mal-qaranın 

əksəriyyətini qoyunlar təşkil edirdi. Məsələn, 1897-ci ildə 3066006 baş malqaradan 

1846251 başı, yəni təxminən 60 faizi qoyun idi [126]. 

Heyvandarlar  köçmə  maldarlığı  ilə  məşğul  olurdular.  Çünki  Şimali 

Azərbaycanın iqlim və coğrafi şəraiti maldarları mal-qaranı başlıcası isə qoyunları 

yayda yaylaqda, qışda isə qışlaqda saxlamağa məcbur edirdi. Maldarlığın əmtəəliyi 

ləng  artırdı.  Bu  baxımdan  yunun  emalı  istisna  təşkil  edirdi.  Bununla  yanaşı, 

aşılanmamış  dəri,  yun,  habelə  diri  heyvan  və  digər  maldarlıq  məhsulları  da 

yerlərdə,  yerli  bazarlarda  geniş  surətdə  alınıb-satılır  və  Bakı  şəhərinə  daşınırdı. 

1899-cu  ilin  məlumatlarına  görə,  hər  gün  Yelizavetpol  quberniyasında  3255  min 

manatlıq, Zaqatala dairəsində isə 360 min manatlıq iri mal-qara satılırdı. 

1871-ci  ildə  xaricə  979  min  manatlıq  yun  aparılmışdı  [127].  Maldarlıq 

məhsulları,  xüsusən  də  yun  Rusiyaya  və  qismən  də  xaricə  aparılırdı.  Şimali 

Azərbaycandan yun aparılması 90-cı illərdə xüsusən artmışdı. 1891-ci ildə 1,5 mln 

manatlıq 250 min pud yun aparılmışdı [128]. Yunun yola salındığı başlıca məntəqə 

Bakı  idi.  Yun  buradan  Rusiyaya,  Batum  vasitəsilə  isə  xaricə  göndərilirdi. 

Azərbaycan yunu Batumdan İngiltərəyə, Fransa və Amerikaya ixrac edilirdi. Baha 

xalça istehsalı ilə məşğul olan Amerika sahibkarları xalça toxumaq üçün müstəsna 

---

olaraq,  İran  və  Cənubi  Qafqaz,  o  cümlədən  Azərbaycan  yunundan  istifadə 

edirdilər. 

Yüzilliyin  80-ci  illərinin  ikinci  yarısında  Şimali  Azərbaycanda 

pambıqçılığın  yüksəlişi  dövrü  başlayır.  Kənd  təsərrüfatının  əmtəəlik  sahəsi  kimi 

pambıqçılığın  inkişafı,  şübhəsiz  ki,  rus  pambıq-parça  sənayesinin  yerli  xammala 

olan ehtiyacından irəli gəlmişdi. 1888-ci ildə çar hökuməti xaricdən Rusiyaya idxal 

olunan pambığın üzərinə gömrük vergisi qoydu. Bununla əlaqədar olaraq xaricdən 

gətirilən  pambıq  get-gedə  bahalaşırdı,  sürətlə  inkişaf  etməkdə  olan  toxuculuq 

sənayesini həmin xammalla təmin etmək artıq qeyri-mümkün idi. Bu vəziyyət rus 

sənayeçilərini  ölkə  daxilində  xammal  axtarmağa  məcbur  etdi.  Bu  da  imperiyanın 

pambıqçılığın  inkişafı  mümkün  olan  rayonlarının  iqtisadiyyatına  təsir  etməyə 

bilməzdi. 

1887-ci  ildə  Lodzdakı  Poznanski  firmasının  müdiri  Ramendik  Tiflis 

karvansaralarının birində Ərəş və Göyçay qəzalarından gətirilmiş pambıq taylarını 

görür.  Qiymətli  xammalla  maraqlanan  Ramendik  torpaq  sahibkarı  Hacıyevlə 

birlikdə Ağdaşa getmiş, Ərəş və Göyçay qəzalarını gəzmiş və belə bir qəti nəticəyə 

gəlmişdi ki, bu qiymətli bitkinin burada yetişdirilməsi tamamilə mümkündür [129]. 

O, kəndlilərlə sazişə girməyə başlayır, onlara təmənnasız surətdə çiyid paylayır və 

hətta onların bu işlə  məşğul olmağa başlaması üçün beh də verirdi. Artıq 1888-ci 

ildə qeyd edilən iki qəzanın kəndliləri geniş surətdə pambıqçılıqla məşğul olmağa 

başlamış və yaxşı məhsul da yetişdirmişdilər. 

Poznanski  firmasının  ardınca  1889-cu  ildə  Ağdaşa  digər  iri  firmanın 

―A.N.Korzinkin  və  K°‖nın  Böyük  Yaroslavl  manufakturasının  nümayəndələri 

gəldilər. Sonuncular da öz növbələrində çiyid paylamağa  və pambıq satın almağa 

başladılar [130]. Ərəş qəzasının pambıqçıları 1888-1889-cu il  mövsümündə  3100 

pud,  1892-1893-cü  ildə  isə  artıq  28  min  pud  pambıq  satmışdılar.  1897-ci  ildə 

Yelizavetpol quberniyasında 6944 desyatin pambıq əkilmiş və 152766 pud məhsul 

götürülmüşdü. Göstərilən məhsulun 95,5 min pudu Ərəş qəzasının payına düşürdü. 

Qalanı  isə  Cavanşir,  Şuşa,  Zəngəzur  və  Yelizavetpol  qəzalarında  yetişdirilmişdi 

[131]. 

Bakı quberniyasına gəldikdə isə burada pambıq ancaq Göyçay və qismən 

də  Cavad  qəzalarında  yetişdirilirdi,  onun  məhsulu  isə  çox  deyildi.  1897-ci  ildə 

Naxçıvan  qəzasında  50  min  pud  pambıq  yığılmışdı.  Şimali  Azərbaycanda 

pambığın  Amerika,  Daşkənd  və  Qaraqoza  kimi  növləri  əkilirdi.  Pambıqçılıqla 

məşğul  olmaq  iqtisadi  cəhətdən  əlverişli  idi.  Pambığın  1  desyatini  dənli  bitkilər 

üçün istifadə edilən 1 desyatin torpağa nisbətən təxminən 3 dəfə çox gəlir gətirirdi 

[132]. 

Pambıqçılığın  tərəqqisində  marağı  olan  çar  hakimiyyəti  orqanları  bu 

sahənin inkişafına kömək göstərirdilər. Əkinçilik nazirliyi nümunəvi tarlalar salır, 

bu  tarlalarda  pambığın  əkilməsi  və  becərilməsinin,  onun  yığımı  və 

təmizlənməsinin,  habelə  pambıq  və  çiyidin  növlərə  ayrılmasının  təkmilləşmiş 

---