Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tovuz folklorunun regional xüsusiyyətləri.
5 Toplama materialları üzərində müşahidə onu göstərir ki, Tovuz folklor arealında yer adları, tarixi şəxsiyyətlər, qaçaqlar və tanınmış insanlar haqqında rəvayətlər və əfsanələr ən aktiv janrlardır. Onlar orta və yaşlı nəslin yaxşı bildiyi və haqqında geniş məlumat verdiyi mövzulardır. Aktivliyinə görə əfsanə və rəvayətlərdən sonra ikinci yerdə nağıllar, lətifələr durur. Bölgə- dən 80-dən artıq nağıl mətni yazıya alınmış, onların içərisindən seçilərək ən yaxşıları topluya daxil edilmişdir. Folklor o mühitdə qorunub saxlanır və inkişaf edir ki, orada milli mədəniyyət daha çox inkişaf etmiş olur. Tovuz rayonunda da aşıq sənətinin geniş yayılması, insanlarda saza- sözə, şeirə vurğunluq bölgədə nağılların geniş yayılmasının və klassik folklorun bu günə qədər öz yaşamını sürdürməsinin əsas səbəbidir. Şifahi ənənə son dövrlərə qədər canlılığını qoruyub saxladığı üçün janr haqqında təsəvvürlər də bölgə sakinlərinin hafizəsində qalmaqdadır. Toplayıcının söyləyici- lərin yanında nağıl və ya qaravəlli janrının adını çəkməsi onun gəlişinin məqsədinin anlaşılması üçün kifayət edir. Bu- nunla belə, bir çox nağıl mətnlərinin natamamlığı, bəzi epi- zodların söyləyicinin yadından çıxması, nağılların bədii cə- hətdən zəifliyi bu janrın arealının daralmağa doğru getdiyini göstərir. Bu tendensiyaları diqqətlə gözdən keçirək. Məlumdur ki, klassik nağıllar sabit bir struktura malik- dir və tədqiqatçıların da ifadə etdiyi kimi, qəhrəmanın şəxsi xoşbəxtliyi üzərində qurulmuşdur. “Fəaliyyət çox vaxt bədbəxt hadisə ilə (çatışmazlıqla) başlayır və bədbəxt hadisənin aradan qaldırılması, <....> şahzadə qızla evlənmə və taxt-taca sahib olma ilə tamamlanır” 2 . Bölgədən qeydə alınmış nağıl- larda bu qanunauyğunluğun pozulması müşahidə olunur. 2 Мелетинский Е.М., Неклюдов С.Ю., Новиков Е.С., Сегал Д.М. Пр обле- мы структурного описания волшебной сказки / Труды по знаковым сис- темам. вып.4, Тарту: ТГУ, 1969, с.98 6 Mehparə İsmayılovadan yazıya alınmış “Ovçu Əhməd” nağılı sehrli nağıllar üçün xarakterik olmayan bir sonluqla – qəhrə- manın padşah tərəfindən öldürülməsi, çətin tapşırığın icrası nəticəsində gətirilən qızın da bu haqsızlığa dözməyərək özünü öldürməsi epizodu ilə tamamlanır. Mətnlər uzun müddət ifa olunmadığı üçün söyləyici süjeti təşkil edən bir çox epizodları unutmuş olur, bu da öz növbə- sində gedişlər arasındakı əlaqənin pozulmasına, bir çox gediş- lərin əsaslandırılmamasına, süjetin natamam şəkildə təqdima- tına gətirib çıxarır. Bölgədən yazıya alınmış “Cejimqulaq”, “Molla Nəsrəddin” kimi bir çox nağıllar maraqlı süjet xəttinin olmasına baxmayaraq, yuxarıda sadalanan qüsurlar üzündən kitaba daxil edilməmişdir. Topludakı nağıllarda da buna bənzər qüsurlar müşahidə etmək mümkündür. Bəzən söyləyici nağılı tam şəkildə çatdıra bilmir, unutduğu epizodları sonradan xatır- layıb onu ayrıca nağıl etməyə başlayır. Yaxud, nağılı tamam- layır, amma başqasının xatırlamasından sonra onun davamı olduğunu yadına salıb ardını danışmağa başlayır. Bu amillər nağılların tamlığına, bütövlüyünə xələl gətirsə də, əslində, klassik folklorun müasir durumunu göz önünə gətirir. Şifahi ənənənin öləzidiyini göstərən digər amil isə rus di- linə məxsus sözlərin epik əsərlərin dilinə daxil olmasıdır. Keçən əsrin əvvəllərində və ya ortalarında yazıya alınmış mətnlərin dilində rus sözləri müşahidə olunmadığı halda, son illər toplan- mş mətnlərdə bunlara tez-tez rast gəlinir. Bu da sovet dövründə rus dilinin həddən artıq geniş yayılmasından qaynaqlanır. Bu- nun nəticəsində rus dilinə məxsus bir çox sözlər şifahi nitqdə özünə yer tapmış, şifahi nitq vasitəsilə də epik əsərlərin dilinə daxil olmuşdur. Rus dilindən alınmış sözlər ya Azərbaycan dili- nin ahəng qanuna uyğunlaşmış halda (qomandirovka, bayavoy, daqavor, zemləmer, zdanyo), ya da qismən rus dilindəki şəkildə (lijbi, risk, zayej, stroy, oçiret) işlədilir. Maraqlıdır ki, bu sözlə- 7 rin Azərbaycan dilində qarşılığı olduğu halda, söyləyici onların rus variantını işlətməyə üstünlük verir. Rusizmlərin, müasir məişət elementlərinin nağılların dilinə bu qədər nüfuz etməsi əslində nağılın epik dünyası ilə mətnin dili arasında bir təzad yaradır. Mətndə keçmiş zamandan, hansısa hökmdarın dövrün- dən bəhs olunur, amma pul vahidi kimi dolların adı çəkilir. Ra- yon anlayışı keçən əsrin əvvəlində leksikonumuza daxil olduğu halda, Şah Abbasın dövründən bəhs edən mətndə onun dərviş- libas olub rayonları gəzməsindən bəhs olunur. Bu kimi əlamət- lər, yəni nağılın epik dünyasının dağılması, əslində, nağılçılıq ənənəsinin öləziməsindən xəbər verir. Folklor mətnlərinin söyləyicilərinə diqqət yetirdikdə, onla- rın böyük əksəriyyətinin söyləyicilik ənənəsinin mövcud olduğu ailələrdə yetişdikləri məlum olur. Əsas nağıl söyləyicilərindən biri olan Mehparə İsmayılova bildiyi nağılları atasından eşidib. Özünün dediyinə görə, bəzi nağıllar ona o qədər maraqlı gəlmiş- dir ki, onu dəfələrlə atasına söylətmiş, onu dinləməkdən xüsusi zövq almışdır. Aşıq İdris, Aşıq Əlixan və digər aşıqlar bildiyi mətnləri ustadlarından, Yunis Musayev isə bildiyi nağılları dayısı Aşıq Qədirdən eşidib. Demək, hansı ailədə söyləyicilik ənənəsi varsa, folklor həmin mühitdə daha yaxşı qorunur və inkişaf edir. Tovuz folklorunun regional xüsusiyyətləri. Hər hansı bir xalqın folkloru B.A.Lapinin sözləri ilə desək, “yerli ənənə- lərin məcmusu”ndan ibarətdir 3 . Eynilə nağıllar da oxşar poetik xüsusiyyətlər əsasında formalaşsa da, müxtəlif variantlar şək- lində təzahür edirlər. Yerli variantlardakı dəyişikliklərin, variant xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılması həm də regional özünəməx- susluğu müəyyən etməyə imkan verir. Tovuz folklor örnəklərini Saatlıdan toplanmış örnəklərlə müqayisə etdikdə regional fərq- 3 Музыкально-песенный фольклор Ленинградской области в записях 1970-1980 гг. / Ред. – сост. Б.А.Лапина, Л., 1987, вып. 1, с.6 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|