Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi iQTİsadiyyat institutu

“AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA FOND BAZARININ FORMALAŞMASI VƏ
İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRI”
MƏMMƏDOV YAŞAR ƏZİMAĞA OĞLU
36
yestrin aparılması üçün yalnız bir qeydiyyatçı ilə müqavilə bağla-
nılır. Qeydiyyatçı qeyri-məhdud saylı emitentlərin, qiymətli kağız
sahiblərinin reyestrini apara bilər. Öz əsas  funksiyalarından başqa
qeydiyyatçılar reyestrlə bağlı bir sıra əlavə funksiyaları da yerinə
yetirirlər. Qeydiyyatçılar qiymətli kağızların sertifikatlarına nəza-
rət etməli, sahibkarın dəyişdirilməsi zamanı yeni sahibkarın adına
sertifikat yazmalı və bu zaman o ona qeydiyyatdan keçmək üçün
verilən sertifikatın həmin şəxsə məxsusluğunu yoxlamalıdır. Bir
qayda olaraq qeydiyyatçı vasitəsilə emitent öz investorlarına zəruri
məlumatlar verə bilər. Əgər, qeydiyyatçı rolunu bank yerinə yeti-
rirsə, o emitentin ödəmə agenti kimi də çıxış etmək hüququna ma-
lik olur. Qeydiyyatçılar qiymətli kağız sahiblərinin şəxsi hesabını
da aparırlar. Şəxsi hesabda sahibkara məxsus olan qiymətli kağız-
ların sayı və sahibkar haqqında digər lazımi informasiyalar olur.
Əgər, alqı-satqı baş verirsə sahibkarın dəyişdirilməsi reyestrdə
qeyd olunmalıdır.
Qiymətli kağızların göndərilməsi üzrə qarşılıqlı öhdəliklərin ic-
rası, qiymətli kağızlarla bağlı əqdlər üzrə məlumatların toplanması,
yoxlanılması, təshih edilməsi və onlar üzrə mühasibat sənədlərinin
hazırlanması və digər bu kimi öhdəliklərin hesaba alınması, qiy-
mətli kağızlar üzrə hesablamaların aparılması klirinq fəaliy-yətinə
aid edilir.
Klirinq təşkilatlarının hesabat palatası, klirinq palatası, klirinq
mərkəzi, hesabat mərkəzi kimi formaları mövcuddur. Ümumi
baxımdan hesablaşma-klirinq təşkilatları ixtisaslaşdırılmış bank
tipli təşkilatlar sayılır ki, onlar da fond bazarının iştirakçılarına he-
sablaşma ilə bağlı xidmətlər göstərirlər. Bu fəaliyyətin təşkilində
əsas məqsəd bazar iştirakçıları üçün hesablaşma-xidmət xərcləri-
nin azaldılması, haqq-hesab vaxtının qısaldılması və hesablaşma
zamanı mövcud olan risklərin minimum səviyyəyə endirilməsidir.
Hesablaşma-klirinq təşkilatları (HKT) adətən kommersiya bankı
kimi qapalı səhmdar cəmiyyəti formasında olmaqla, mərkəzi ban-
kın verdiyi lisenziya əsasında fəaliyyət göstərirlər. Bu təşkilat ilə
onun üzvləri, birjalar və digər təşkilatlar arasındakı qarşılıqlı mü-

---

“AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA FOND BAZARININ FORMALAŞMASI VƏ
İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRI”
MƏMMƏDOV YAŞAR ƏZİMAĞA OĞLU
37
nasibətlər müqavilələr əsasında qurulur. HKT-nın üzvləri əsasən
iri banklar, maliyyə şirkətləri, həmçinin də fond və fyuçers birjala-
rı olur. Təşkilatın kredit və ya digər aktiv əməliyyatlar həyata ke-
çirmək hüququ olmasada, lakin o depozitari xarakterli xidmətləri
yerinə yetirmək səlhiyyətində olur.
Əqd şərtlərinin üzləşdirilməsi və əqdlərin icrası sistemi öz növ-
bəsində klirinq və hesablaşma sisteminə daxildir. Klirinqin vəzi-
fəsi əqd iştirakçılarının qiymətli kağızlarının təqdim edilməsi və
qarşılıqlı hesablaşmaları üzrə öhdəliklərinin icrasıdır. İştirakçıların
öhdəlikləri üzrə hesablaşmalar klirinq prosesinin mahiyyətini təş-
kil etməklə, fond əməliyyatlarını dəqiq və səmərəli şəkildə ke-
çirməyə imkan verir. Klirinq təşkilatının əsas fərqləndirici cəhəti
onun ödəmələri həyata keçirməsi üçün kifayət həcmdə maliyyə
aktivlərinə malik olması və  əlavə vasitələr cəlb etmə imkanının
mövcudluğu ilə bağlıdır. Əqdin bağlanması və icrası arasındakı
uyğunsuzluğun aşağı salınması nəinki risk hədlərini minimuma
endirir, həmçinin icra prosesinin standartlaşmasına təsir göstərir.
Bir çox hallarda klirinq əməliyyatlarının əsasını əqd şərtlərinin tez
və etibarlı şəkildə üzləşdirmə sistemi təşkil edir. Bu isə yalnız va-
hid milli depozitar şəbəkənin  mövcudluğu şəraitində mümkündür.
Etibarlı klirinq sisteminin yaradılması və inkişafı bazar iştirak-
çılarına əqdlərin icrası zamanı “ödəmə müqabilində təqdim etmə”
qaydasından istifadə imkanı verir. Klirinq zamanı  əqdlərin hesaba
alınmasının üç əsas variantı mümkünləşir: ikitərəfli hesabaalma,
çoxtərəfli hesabaalma, fasiləsiz hesabaalma. İkitərəfli hesabaalma
zamanı iki tərəf arasında gün ərzində qiymətli kağızların bir növü
üzrə icra edilmiş bütün əqdlər qruplaşdırılır. Çoxtərəfli hesabaal-
mada qiymətli kağızların bir növü üzrə icra edilmiş bütün əqdlər
qruplaşdırılır, hər bir iştirakçı üçün vahid qısa yaxud uzun müddət-
li qiymətləndirmə mövqeyinə gətirilir. Fasiləsiz hesabaalma zama-
nı isə qiymətli kağızların bir növü üzrə icra edilən əqdlər fasiləsiz
hesaba alınır, qısa və ya uzun yekun qiymətləndirmə mövqeyinə
görə müəyənləşdirilir. Hesabaalmanın bu variantında əqdin icrası
zamanı tərəflərdən biri kimi klirinq təşkilatı çıxış edir.

---

“AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA FOND BAZARININ FORMALAŞMASI VƏ
İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRI”
MƏMMƏDOV YAŞAR ƏZİMAĞA OĞLU
38
Qiymətli kağızlar həmçinin, fond bazarının inkişaf modelləri
iqtisadi inkişaf modelləri ilə bağlı olsada, lakin maliyyə vasi-
təçilərin xarakterindən (bank və ya qeyri- bank xarakteri) asılı ola-
raq onların üç modeli mövcuddur:
v Qeyri-bank modeli (ABŞ) – vasitəçilər rolunda qiymətli ka-
ğızlar üzrə qeyri - bank təşkilatlar çıxış edirlər;
v Bank modeli (Almaniya) – vasitəçilər rolunda banklar çıxış edir;
v Qarışıq model (Yaponiya) – vasitəçilər rolunda həm banklar,
həm də qeyri- bank təşkilatları çıxış edirlər.
Maliyyə-fond bazarının tənzimlənməsi prinsip etibarilə iki cür
fərqlənir:
v Qiymətli kağızlar bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi;
v Qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçılar tərəfindən
tənzimlənməsi.
v Fond bazarının tənzimlənməsinin birinci modeli olan baza-
rın dövlət (orqanları tərəfindən) tənzimlənmə modeli aşağıdakı is-
tiqamətləri əhatə edir:
v Normativ-hüquqi aktların hazırlanması və həyata ke-
çirilməsi;
v  Bazar iştirakçıları və maliyyə alətləri üçün məcburi olan
tələblərin hazırlanması;
v Əməliyyat və fəaliyyət icra qaydalarının müəyyən edilməsi,
bazar iştirakçıları tərəfindən qanunvericiliyə riayət olunmasına
dövlət nəzarətinin təşkili.
Təcürbə göstərir ki, dövlət tənzimləmə modeli əsasən normativ-
hüquqi aktlara bağlanıb, dövlət nəzarət-yoxlama qaydalarının
müəyyən edilməsi üzrə səlahiyyətlərin yalnız bir qismini özü-
nütənzimləmə təşkilatlarına verir. Dövlət tənzimləmə mexanizmi-
nin vəzifələrinə fond bazarının inkişafı üzrə dövlət proqramının
həyata keçirilməsi, bazarın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, fond
bazarı ilə bağlı açıq informasiya sisteminin yaradılması və bazar
iştirakçılarının fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması aiddir.
Həmçinin, bazarın dövlət tənzimləmə mexanizmi əsasən baza-
rın peşəkar iştirakçılarının fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılmasını,

---