İbrah im A ğayev
məqsədyönlü təsir göstərmək qeyri-mümkündür. Bu cəhətdən
cəmiyyətdə
etnosiyasi
proseslərin
diqqətlə
öyrənilməsi,
demokratik inkişaf yolu tutmuş Azərbaycan Respublikasında
bu sahədə mövcud vəziyyətin araşdırılması çox zəruridir.
Tədqiqat işinin aktuallığı bir də onunla əlamətdardır ki,
çoxmillətli
respublika
kimi
Azərbaycanda
millətlərarası
münasibətlər sahəsində həyata keçirilən siyasətin diqqətlə
öyrənilməsi, habelə ondan çıxarılan nəticələr ölkədə etnik
proseslərin tənzimlənməsində faydalı ola bilər.
Azərbaycan
qədim
zamanlardan
müxtəlif etnosların
yaşadığı ərazilərdən sayılır. XIX və XX əsrlərdə də Azərbaycan
özünün polietnik mənzərəsini qoruyub saxlamışdır. Elmi
baxımdan öyrənilməsi, tədqiq edilməsi son dərəcə vacib olan
Azərbaycanda milli-etnik proseslərin araşdırılmasına XIX
əsrdə ilk təşəbbüslər olmuşdur. Həmin vaxtdan başlayaraq rus
alimləri Azərbaycanda milli-etnik proseslərə aid xeyli tədqiqat
aparmışlar. Bu dövrdə aparılan tədqiqatların böyük əksəriyyəti
tarixi aspektdə olmuş, həmin vaxt çap olunmuş əsərlər təkcə öz
dövrü üçün deyil, həm də bu gün Azərbaycanda etnosiyasi
proseslərin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb
edir.
Azərbaycanın etnik tərkibi haqqında bəzi məlumatlara
M.H.Vəliyevin (Baharlının) “Azərbaycan” əsərində də rast
gəlinir, lakin burada da həmçinin yalnız tarixi məlumatlar
verilmişdir1.
1923-cü ildə yaradılmış «Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö
cəmiyyəti»nin təşəbbüsü ilə Azərbaycanın ayrı-ayrı azsaylı
1 Vəliyev (Baharlı) M.H. Azərbaycan. Bakı: Azərbaycan, 1993, 192 s.
6
M üasir seraitdə Azərbaycanda m illi-etnik proseslər
etnosları tarixi-etnoqrafık baxımdan öyrənilmiş, xüsusilə XX
əsrin 20-40-cı illərində bu sahədə xeyli işlər görülmüşdür. Belə
ki, B.V.Miller, Q.F.Çursin, A.N.Qenko, N.Q.Volkova və
başqalarının yazdıqları elmi əsərlər, məqalələr bu baxımdan öz
elmi əhəmiyyətini bu gün də saxlamaqdadır. Milli-etnik
proseslərin öyrənilməsində bu tədqiqatların özünəməxsus
əhəmiyyətinin olmasına baxmayaraq, bu alimlər də həmçinin
öz tədqiqatlarını tarixi aspektdə aparmışlar.2
Son 50 il ərzində Azərbaycanda yaşayan müxtəlif etnosların
tarixi, dili, məişəti, təsərrüfat həyatı rus və Azərbaycan alimləri
tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Onlar öz tədqiqatlarında yeri
gəldikcə milli-etnik proseslərə də toxunmuş, bu etnoslann
ictimai həyatdakı rollarını düzgün və obyektiv təsvir etmişlər
Belə ki, Y.D.Deşeriyev, Ş.M.Sədiyev, A.L.Qryunberq, Ə.Ə.İz-
mayılova,
V.Z.Piriyev,
Q.C.Cavadov,
R. Ə. Hüseynov,
N.A.İbrahimov və başqaları Azərbaycanda yaşayan müxtəlif
etnoslar haqqında maraqlı tədqiqat əsərləri yazıb çap
etdirmişlər.3
2 Миллер Б.В. Таты, их расселение и говоры. Баку, Издание Общества Об
следования и Изучения Азербайджана, 1929, 44с; Чурсин Г.Ф. Азербай
джанские курды // Известия Кавказского историко-археологического ин
ститута в Тифлисе. ТЛИ. Тифлис: 1925; Генко А.Н. Сообщение о резуль
тате
поездки
в
Хиналуг //
Бюллетень
Кавказского
историко-
археологического института в Тифлисе. Тифлис: 1928 № 1-3, 13 с.; Вол
кова К.Г. Хиналыг // Кавказский этнографический сборник. VII. М.:
1980,221с.
3 Дещериев Ю.Д. Грамматика хиналугского языка. М.: Издательство АН
СССР, 1959, 223 с.; Садиев Ш.М. Опыт исследования крызского языка
(Автореферат докторской диссертации), Баку: 1972, 32 с.; Грюнберг А.Г
Язык северо-азербайджанских татов. Л.: Издательство АН СССР, 1963,
212 с.; Измаилова А.А. Социалистические преобразования хозяйства,
культуры и быта талышей: Автореф. канд. Диссертации. М.: 1964, 26 с.;
П
İbrahim A ğayev
Sovet dövründə vaxtilə milli münasibətlərlə bağlı bir sıra
maraqlı tədqiqat işləri aparılmışdır. Lakin bu tədqiqatlar
şübhəsiz ki, sovet milli siyasətinin təsiri altında yazılmışlar. Bu
gün həmin tədqiqatlar cəmiyyətdə gedən etnosiyasi prosesləri,
millətlərarası münasibətləri obyektiv əks etdirmirlər.
Bununla yanaşı, milli siyasət və milli münasibətlər sahəsində
aparılan bu tədqiqatların üzərindən tam xətt çəkmək düzgün
olmazdı. Bu tədqiqatlarda öyrəniləsi və gündəlik fəaliyyətdə
nəzərə alınası bir çox problemlər bu gün də əhəmiyyətini
saxlamaqdadır.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra R.Mehdiyev,
Ə.Daşdəmirov,
V.Abdullayev,
Ə.Tağıyev,
M.Şükürov,
H.Orucov, V.Həbiboğlu, İ.Cəfərzadə, V.Arzumanlı, S.Xəlilov
və bir çox başqaları milli siyasət, milli münasibətlər və
etnosiyasi
proseslərin inkişafı ilə bağlı
tədqiqat işləri
aparmışlar.4
Buduqlu (Piriyev) V. Buduq və buduqlular. Bakı: Sabah, 1994, 137s.; Ca
vadov Q.C., Hüseynov R.Ə. Udilər (Tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Bakı:
Azərbaycan nəşriyyatı, 1996, 240s.; Ибрагимов H.A. Немецкие страницы
истории Азербайджана. Баку: Азербайджан, 1995, 200 с.
4 Мехтиев Р.А. Межнациональные отношения на исходе XX столетия:
проблемы теории и политики.Баку: Азернешр, 1995, 222 с.; Mehdiyev
R.Ə. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı: XXI-Yeni Nəşr
lər Evi,2005, 464 s.; Дашдамиров А.Ф. Национальная идея и этничность.
Баку: Азернешр, 2001, 154 с.; Orucov H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda
milli siyasət. Bakı: Şərq-Qərb, 2001, 160 s.; Abdullayev V.İ. Millət ideyası:
Siyasi aspekt. Bakı: Təbib, 1998, 43 s.; Tağıyev Ə.M., Şükürov M.A. Et-
nopolitologiya. Bakı: Elm, 2000, 165 s.; Мехтиев Р.А. Межнациональные
отношения: Анализ проблем и поиск решений. Баку: Азернешр, 1992,
260с.; Həbiboğlu V.H. Heydər Əliyev və milli siyasətimizin inkişaf istiqa
mətləri // Dövlət idarəçiliyi: Nəzəriyyə və təcrübə, 2003 № 2, s.96-117.; Cə
fərzadə İ. Millətlərin müqəddərat hüquqlarının ekstremist yozumu. Azər
baycan XXI əsrin astanasında // elmi praktik konfransın materialları).
8
Azərbaycanda milli-etnik proseslərin öyrənilməsi istiqa
mətində tədqiqat işinin aparılması zamanı, ölkə miqyasında
müstəqil respublikanın həyata keçirdiyi milli siyasətin inkişaf
xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Dünyanın əksər
ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da uzun müddət milli
siyasət lazımi səviyyədə aparılmamışdır. Bəzən milli siyasət
dedikdə Azərbaycanda millətlərarası münasibətlərin məqsəd
yönlü şəkildə tənzimlənməsi başa düşülür. Halbuki milli siyasət
millətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi siyasəti anla
yışından çox-çox genişdir. Bu cəhətdən «Heydər Əliyev və
Azərbaycanda milli siyasət» kitabının müəllifi, Azərbaycan
Respublikasında Milli Siyasət Məsələləri üzrə dövlət müşaviri
Hidayət Orucov ölkəmizdə müstəqillik şəraitində həyata
keçirilən milli siyasətin mahiyyətini çox gözəl açmış, bu sahədə
dövlətin düşünülmüş və ardıcıl siyasi kursunun həyata
keçirilməsində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər
Əliyevin rolunu
faktiki
materiallara
istinad
edərək
göstərmişdir5 *
*
*
.
Tanınmış
filosof,
professor
Ramiz
Mehdiyevin
«Millətlərarası münasibətlər: problemin təhlili və həlli axtarışı»
monoqrafiyası da tədqiq olunan mövzu baxımından xüsusi
maraq doğurur. Burada müəllif Azərbaycanda keçmiş sovet
Bakı: «Şərq-Qərb», 1997, 842 s.; Арзуманлы В.M. Об изучении и научной
разработке
проблем
малочисленных
народов
Азербайджанской
Республики и ее национальной политики // Елтуран, 1997, № 1-2, с.58-
63.; Xəlilov S. Lider, dövlət, cəmiyyət. Bakı: «Azərbaycan universiteti»
nəşriyyatı: 2000, 358 s.
' Orucov H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət. Bakı: Şərq-Qərb.
2001, 160 s.; Orucov H. Azərbaycanda millətlərarsı münasibətlərin inkişa
fı və möhkəmləndirilməsində Heydər Əliyevin rolu // Dövlət müdriklik
məktəbi. DİA. Bakı, 2000, s.46-53.
________________________
M üa sir şəraitdə Azerbaycanda m illi-e tn ik p ro seslər
9
