Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi l'ƏLSƏFƏ VƏ Sİyasi-HÜquqi TƏDQİqatlar institutu «politologiYA» ŞÖBƏSİ
Yüklə 4,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 17 Azərbaycan Sovei Ensiklopediyası: VI с. Bakı: Azərnosr 1982 s 113
İbrah im A ğayev yanaşılmışdır; - milli-etnik proseslərdə münaqişəli vəziyyətlər və onların aradan qaldırılması yolları, bu proseslərin nizamlanmasının siyasi-hüquqi aspektləri tədqiqata cəlb edilmişdir; - monoqrafiyada milli azlıqların, azsaylı xalqların sosial inkişafı dinamikada öyrənilmiş, onların
hüquq və azadlıqlarının təmin olunması məsələləri kompleks şəkildə araşdırılmış, Azərbaycan dövlətinin bu sahədəki siyasi kursunun əsas istiqamətləri göstərilmişdir; - monoqrafiyanın elmi yeniliyi həmçinin onun yerli materiallara əsaslanmasından və bu materialların ümumi nəzəri, sosial-siyasi problemlərə söykənməsi əsasında təhlil edilməsindən ibarətdir; - milli-etnik problemlərin həllində milli maraqların təminatı kimi çıxış edən milli dövlətçilik ideyası təhlil olunmuşdur. Kitabın praktik əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onun materiallarından milli-etnik proseslərin, millətlərarası münasibətlərin öyrənilməsinə həsr olunmuş tədqiqat işlərində, həmin mövzularda ali məktəblərdə keçirilən mühazirələrdə, bu istiqamətdə əhali arasında ideya-siyasi işin aparılmasında, nəhayət, Azərbaycanın bu gün də polietnik respublika olmasının dünyaya tanıdılmasında mühüm vəsait kimi istifadə edilə bilər.
I FƏSİL. AZƏRBAYCANDA ETNOSİYASİ PROSESLƏR VƏ ONLARIN SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 1.1. Etnosiyasi proseslərin mahiyyəti Müasir mərhələdə etnosiyasi proseslərin mahiyyətinin öy rənilməsi millətlər, milli azlıqlar və etnik qruplar arasında ya ranmış və davam etməkdə olan ziddiyyətlərin səbəblərini, qarşı lıqlı münasibətlərin araşdırılmasını tələb edir. Çoxmillətli döv lətlərin həyatından toplanmış təcrübə aydın göstərir ki, milli- etnik münaqişələr çox vaxt müstəqil milli dövlətlərin yaradıl ması. milli həyatın və milli hərəkatların oyanması, canlanması zamanı meydana gəlir. Bu zanıan ölkə daxilindəki millətlər, et nik qruplar arasında mövcud olan milli birlik müvəqqəti də ol sa tənəzzülə uğrayır, millətlərarası münasibətlərin pozulması baş verir, milli-etnik sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi qarşıya bır çox mürəkkəb vəzifələr qoyur. Bu vəzifələrin yerinə yetiril məsi sahəsində aparılan gərgin iş yaranmış mövcud vəziyyətin aradan qaldırılması istiqamətində həm ölkənin sakinləri kimi millətlərdən, etnik qruplardan, həm də onların etnosiyasi lide rindən, dövlət başçısından çox böyük, məqsədyönlü fəaliyyət tələb edir. Etnosiyasi proseslərin mahiyyətini düzgün dərk etmək üçün etnos məfhumuna diqqət yetirməyi zəruri hesab edirik. Məlum olduğu kimi, bu gün Yer kürəsində yaşayan xalqla rın sayı mövcud dövlətlərin sayından dəfələrlə çoxdur. Müxtəlif mənbələrdə Yer kürəsində 2000-dən 4000-dək xalqın, millətin və etnik qrupun yaşadığı göstərilir ki, onlar da 200-dən bir qə- _______________________
İbrahim Ağayev dər çox dövlətdə məskunlaşıblar. XX əsrin axırlarına yaxın toplanan məlumata görə bəşə riyyətin yarısından çoxunu sayı 50 milyon nəfərdən artıq olan on səkkiz xalq təşkil edir. Hazırda Yer kürəsində hər birinin sayı 10 milyon nəfəri keçmiş təxminən 70 millət yaşayır. Sayı 1 milyon nəfərdən yuxarı olan 260 millət isə Yer kürəsi əhalisinin 96 faizdən çoxunu əhatə edir. Dünya əhalisinin 3,2 faizi sayı 1 milyon nəfərə qədər olan minlərlə etnik birlikdən ibarətdir. Elə etnoslar var ki, onların sayı 100 milyondan artıqdır (Çinlilər, ruslar və s.)13. Qeyd etmək lazımdır ki, sayı minə qədər olan müxtəlif et nik qruplar da var. Bu etnik qrup əhalisinin əksəriyyətini bir etnos təşkil edən müxtəlif ölkələrdə yaşayırlar. Həmçinin sayı bir neçə yüzdən, mindən artıq olan etnik qruplar da mövcud dur.
Müasir elmi ədəbiyyatda «etnos» anlayışının mahiyyətinə müxtəlif aspektlərdən yanaşılır. Məsələn, akademik Y.V.Broın- leyə görə etnos sosiokultur hadisə olub etnik şüura və özünü- dərkə malik olan insanların ümumi və sabit xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir, o, psixoloji xassələrə və müəyyən ərazi daxi lində formalaşma xarakterinə malikdir14. Tanınmış alim L.N.Qumilyov isə etnosa bır hadisə kimi yanaşır, ona biosfer, deməli, təbiət hadisəsi kimi baxırdı. Век yanaşma metodu, təbii ki, etnosun sosial mahiyyətini kölgə al tına alır və etnoslararası münasibətlərdə insan amilini ön sırayı o Orucov H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət. Bakı: Şərq-Qərb Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. М.: Наука, 1973, с.27. 1 6 Mua ş ir şəraitdə Azərbaycanda m illi-etnik proseslar çıxarır15. Etnos sözün dar mənasında, nisbətən sabit xüsusiyyətləri olan mədəniyyət və psixikaya malik, habelə öz vəhdətini insan ların başqa qruplarından fərqləndirən, bir dildə danışan insan ların tarixən yaranmış məcmusudur. Etnos termini XX əsrin əvvəlində yaranmış və rus alimi S.M.Şirokoqorovun adı ilə bağlıdır16. ASE-nin etnos məqaləsində qeyd olunur ki, etnosun sabit liyi bir sıra amillərlə, ilk növbədə eııdoqamiya ilə bağlıdır. Et nos üçün varislik, fasiləsiz inkişaf, habelə zaman çərçivəsində dəyişmə səciyyəvidir. Bütün bunlarda etnik, yaxud etnogenetik nəticəsində yeni etnik hala keçid baş verə bilər17. Rus alimlərinin bəziləri etnos anlayışına daha geniş yana şaraq, qeyd edirlər ki, etnos tarixi birlik forması olan insanların - tayfa, xalq və millətin sabit birliyi nəticəsində təşəkkül tap mışdır. Ərazi və dil birliyi etnosun başlıca əlamətləri kimi götürülür. Etnos müxtəlif dil qrupundan əmələ gəlir. Məsələn, Amerikada yaşayan bir çox millətləri göstərmək olar. Təsərrü fat əlaqələrinin inkişafı gedişində, təbii mühitin xüsusiyyətləri nin təsiri, başqa xalqlarla münasibətlərin saxlanması ilə etnos daxilində maddi və mənəvi mədəniyyətin xarakterik xüsusiyyət ləri yaranır, etnik özünüdərketmə prosesi güclənir ki, burada da hər hansı bır etnik qrupun yaranması və tarixi taleyi haqqında kı təsəvvürlər mühüm rol oynayır. Məhz bu proses zamanı et
/7
Yüklə 4,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|