Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu nizami Tağısoy qaraçay əDƏBİyyati

Qaraçay  ədəbiyyatı
71
Сен чомартса, сен чомартса! 
О сабанчы, о Дауле! (3,92)
Tərcüməsi:
O Daule, şum şumla.
Hər şeyi bacaran Daule.
Nəhəngləri (oküzləri) qoş, Daule.
Öz dənini səp, Daule.
Payızı şən qarşıla, Daule.
Sən bizə verdiyini, 
Dolduraq çuvallara. 
Budur dərzlər  - sənindir,
Bir dərzdə nə qədər taxıl.
Bir dərzdə birillik məhsul,
Sən olduqca əliaçıq,
O çörəkçi, o Daule!
Gətirdiyimiz nümunədən başqa «Saban-toy» mərasimi oriji-
nallığı ilə seçilib tirada formasında qurulmaqla paralelizmlərlə, 
metaforalarla  və  müxtəlif  tipli  təkrirlərlə  də  kifayət  qədər  zən-
gindir. Yaxşı məhsuldarlıq əldə etmək üçün bütpərəstlər yeri ilk 
şumlamağa  başladıqları  andakı  mərasimdən  allahların  şəninə 
nəğmələr oxuyur, onları xeyirxahlığa çağırır, özlərinə yaxınlaş-
dırmağa  çalışırdılar.  Bu  tipli  nəğmələrin  sonu  allaha  müraciət 
formasında olmaqla ondan böyük məhsul, çoxlu taxıl istəyi ilə 
yekunlaşırmış:
Бир бюртюкню тинг этгин,
Бузну, ташны тюк этгин,
Ырысхыны бизге жюк этгин  (3,93).
Tərcüməsi:
Bir dəndən minini et,
Buzu-daşı taxıla çevir,
Bizlərə bolluq gətir.

---

Nizami Tağısoy
72
Xahiş,  istək  formasını  yüksəltmək  üçün  bu  tipli  mətnlərdə 
parodoksal bədii obrazlardan da istifadə olunurmuş. «Bir dəndən 
minini et», növbəti misrada «Buzu-daşı taxıla çevir» deyilməklə 
mümkünsüzü  bu  mərasimlərdə  mümkün  edib,  taxılı  yaxşı  bitir 
anlamını ifadə etmək kimi fikirlər ön plana çəkilirdi. 
 ƏDƏBİYYAT
1.  Лавров Л.И. Карачай и Балкария до 30-ых годов ХIХ в// 
Кавказский этнографический сборник, М., 1969, №4.
2.  Лайпанов  Х.О.  К  истории  карачаевцев  и  балкарцев. 
Черкесск,  1957.
3.  Малкондуев  Х.Х.  Обрядово-мифологическая  поэзия 
балкарцев  и  карачаевцев.  Нальчик,  Эль-фа,  1996.
4.  Tağısoy N. «Jıl kuttı bolsın». Qazax etnik-milli düşüncəsində 
«Naurız meyramı». «Kaspi» qəzeti, 2016, 17 mart.
5.  Xəlil A. Türk xalqlarının yaz bayramları və Novruz. Bakı, 
Elm və təhlil, 2012.
6.  Холаев А.З. К вопросу о трансформации обрядовой пес-
ни-пляски «Голлу» у балкарцев и карачаевцев// Художе-
ственный язык кабардинцев и балкарцев. Нальчик, 1981.
7.  Урусбиева  Ф.А.  Карачаев-балкарский  фольклор.  Чер-
кесск,  1979.
8.  Шаманов И.М. Народный календарь карачаевцев// Журн 
“Советская этнография”. М., 1971, №5.
9.  Шахмурзаланы С.О. Таyлуну календары. Нальчик, 1970.
2.3. Qaraçay-malkar  poeziyasında  ənənəvi  konsept
Qaraçay-malkar  sənətkarları  qələmə  almaq  istədikləri  hər 
hansı  mövzunun    xalq    həyatında    çoxsaylı    ifadə    formalarını  
tapmaq  üçün  totem  simvolikasına (müqəddəs  ağac, xəncər və 
s.) gedib dirənən ənənəvi  obrazlara müraciət etməyə daha çox 

---

Qaraçay  ədəbiyyatı
73
meylli olmuşlar. Təbii ki,  simvolikaya müraciət  poeziyanın  mü-
hüm  keyfiyyətidir. Bu  baxımdan  Qaraçay-malkar  poeziyası  da  
müstəsna  deyildir. Məsələn,  Qaysın Quliyev  üçün  “daş”  kişi-
lik  simvolu,  dözümlülük  ölçüsüdürsə, M.Mokayev  üçün uzaq-
görənlik  və  müdriklik  rəmzidir. (“Daş,  mənə  de,  kimin  qar-
şısında  mən  günahkaram?”). Bununla  belə   himn-nəğmələrdə  
təqdim olunan “müqəddəs ağac” müasir malkar şairlərinin  yara-
dıcılığında  poetik  və  fəlsəfi  obraz  kimi  ifadə olunur (məsələn, 
S.Qurtuyevin “Dörd  alma  ağacı”, M.Kudayevin  “Nartlar  ağacı”, 
A.Bayzullayevin “Janqız  Terek” (“Tənha  ağac”), Laypanovun  
“Yurtda  janqız  Terek ( “Yurdda  tənha  ağac”) və s. kimi poetik 
məcmuələrdə onlar  məhz  belə şəkildə öz ifadəsini  tapmışdır.
Hər  bir  xalqın  folkloru özünəməxsus  olmaqla,  həm  də  
janr  və  mövzu  rəngarəngliyi ilə  seçilir: burada  xalqın  əsrlər  
boyu  keçdiyi  yol,  onun  mənəvi inkişaf  pillələri,  dünyanı  dər-
ki,  estetik  şüurunun özəlliyi, dialektik hərəkəti və bədii  təfəkkür  
formaları maraq kəsb edir.
Qaraçaylı-maklarların   yaradıcı  arsenalında  xalqın  məra-
sim –ritual  həyatı ilə  birbaşa  bağlı  olan  əfsun  nəğmələridir.  
Onların  sırasında  qaraçaylı-malkarların  “İnay”, “Erirey”, “Do-
lay” nəğmələri  vardır  ki,  bunlarda  oğuz  qəbilələrinin  qədim  
mərasim  poeziyası  ilə  bir sıra analogiyalar görmək mümkündür.  
Məsələn,    “İnay”  nəğməsində  mahudun    əyrilməsi,  “Erirey”də 
taxılın  döyülməsi  prosesi öz əksini tapmışdır. Sonrakı nəğmələr-
də dini-mifoloji qavrayışa–“Tanrı” (“Teyri”), “Od  Tanrısı”(“Ot 
Teyrisi”), “Külək  Allahı” (“Jel  Anası”), “Tənha ağac” (“Yanqız  
Terek”)  və  s.  mühüm  yer  tutur.  Xalqın  xaosdan  kosmosa  keçi-
dindəki  kosmoqonik  təsəvvürləri  “Həyat  ağacı”  cadu –ovsun  
mərasimində  daha  aydın  görünür.
Ой Жангыз – Терек, Майpы Терек,
Хотталагъа – Чонкай – Терек.
Ай- джарыгъы чапрадъындан,
Хейеллəниб тъюшеди.

---

Nizami Tağısoy
74
Кун джаргъын сенден кетиб,
Къабыр айакъ байлайды.
Ой, байлайды, байлайды
Сабанланы таблайды (1, 91)
Tərcüməsi:
  
Oy  Təhna  ağac  – Tanrı  ağac, 
İnsanlar  dua  edən  ağac.  
Ay  işığı  yarpağından,
Günah  edib tökülür.      
Gün işığı səndən  qaçır,      
Məzar  ayağın  bağlayır.    
Oy,  bağlayır,  bağlayır,     
Şumluğu malalayır.
Göründüyü kimi, Qaraçay-malkar mifoloji sistemindəki milli  
mərasim  poeziyasının sakral mərkəzində müqəddəs ağac  xüsusi  
yer  tutur.  Bu  qaraçaylılarda  “Janqız  Terek” /“Tənha  Ağac”/, 
malkarlarda  “Raubazı”dır.  Qaraçay-malkarların  mifologiyasın-
dan  göründüyü  kimi  ağac  dünya  okeanı (“Doluan  tenqiz”) 
kosmik səliqə-sahman  yaradan  böyük  öküzə  (öйгъуз) qarşı 
çıxan qara qüvvələrə (къузгъун)  qarşı  çıxır.  Müqəddəs  ağac  
məhz bundan  sonra  yaranır.  Bunun  izahının  başqa  bir  versi-
yası da vardır ki, məhz bu etimologiya  nisbətən  yenidir.  M.Qa-
ragetovun  fikrincə, “Çoppa  mifinə (əsatirinə)  görə  (Qaraçay  
mifologiyasında  ilahi  ruh  obrazı)  Qara  Qarğanın  və  Tamlınça  
Tısbağanın  oğlu  olduğunu  yada  salsaq,  bu  zaman qaraçaylı-
ların  əsas  əsatiri  üzərindən  pərdə  götürülər.    Qaraçay    söyləyi-
cilərinin  fikrincə, şam  ağacının  qədim  adı  elə  “çoppayır”dır.  
Bundan  başqa  qaraçaylılarda  Həyat  ağacı  həm  də  Altun  ağac 
adlanır.
Qafqaz  xalqlarının,  o  cümlədən  qaraçaylı-malkarların   et-
noşüurunda  “daş” obrazı  xüsusi  işarədir. Elə “Nart”  eposunun  

---