Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 günəş”, “Təbəssüm”, “Ağ saçlı, cavan Xəzər”, “O qızın dedikləri” və digər əsərlərdə təsvir olunan hadisə və insanlara incə, lirik münasibət, fərdi duyum üstün kefiyyət olmuşdur. Onun 60-cı illər şerlərinin başlıca mövzularını təbiət lövhələri təşkil etmiş, təbiət hadisələri əsasında şair milli duyğu və düşüncələrini ifadə etməyə çalışmışdır. Xəlil Rzanı kifayət qədər oxumayanlar, şairin əsərlərinə dərindən bələd olmayanlar bəzən onun millilik, türkçülük, azərbaycançılıq haqqında şerlərində yanlış notlar axtarmış, şairi şovinizmdə günahlandırmışlar. X.Rza isə orijinal bədii əsərləri, elmi-tənqidçilik fəaliyyəti, publisist çıxışları, xüsusən, bədii tərcümələrilə Azərbaycanı ürəkdən sevən, həm də beynəlmiləlçi xalq ziyalısı olduğunu dönə-dönə sübut etmişdir. “Mən günəş ürəkli Xəlil Rzayam, Yer boyda, göy boyda təbiətim var. Reyhan yarpağından qarışqayacan yurdumda hər kəsə məhəbbətim var” - misraları şair üçün sadəcə deklarasiya, şüar olmamışdır. O, Azərbaycanda məskunlaşmış azsaylı qardaşlarımıza bəslədiyi səmimi məhəbbəti həmişə ürəkdən tərənnüm edirdi. Lahıc da, ləzgi də, tat da, talış da, Kürd, udin, rutul da var-dövlətimdir. Azərbaycanımın qucaqladığı, Bağrına basdığı can sərvətimdir. Fəxrim, qol-qanadım, şan-şöhrətimdir! SSRİ-də yeridilən antitürk, antiazərbaycan siyasətinə züy tutan o zamankı Bolqarıstanda türklər əleyhinə aparılan şovinist siyasət də bu baxımdan şairin nəzərini cəlb etmiş və o, “Sən alçaqsan!” adlı şerində bu antihumanist siyasətə qarşı kəskin etirazını bildirmişdi. X.Rzanın poetik manifesti olan “Azadlıq” şeri ilk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il tarixli nömrəsində məlum senzor basqını nəticəsində “Afrikanın səsi” adı ilə dərc edilmişdir. 70-ci illərin sonları, 80-ci illərin əvvəllərində onun sovet mövzularından uza-
10
qlaşmaq meylləri daha da qüvvətlənmişdir. “Bir cüt göyərçin kimi”, “Ömrüm”, “Tufanda”, “Mində bir”, “Qasırğa”, “Şəhriyarım”, “Gül yastıq”, “Min yaşlı çinarlar” və başqa şerləri fikir və duyğular sərbəstliyinin, qurub-yaratmaq əzminin, əxlaqi- mənəvi dəyərlərimizin, təbiətin fəal vətəndaş mövqelərindən tərənnümü baxımından fərqlənirdi. Onun siyasi cəhətdən “arzu olunmaz” şerlərinin kütləvi ədəbi məclislərdə, yubiley gecələrində oxunmasına icazə verilməmişdir. Şair “Söz kürsüsü” şerində bu barədə yazır:
Xəlil Rza Azərbaycanın Rusiya və İran tərəfindən parçalanması faciəsini ürək ağrısı ilə qələmə almışdır:
Rəsmi təbliğat o vaxt bar-bar bağırırdı ki, guya Azərbaycan vaxtilə Rusiya imperiyasının tərkibinə könüllü daxil olmuşdur. X.Rzanın böyük xidmətlərindən biri bu tarixi ədalətsizliyi poetik sözün gücü ilə xalqa çatdırıb, onun vətəndaşlıq duyğularını oyatmasında idi: Gürşad tökdü, tufan oldu, Araz daşdı, ümman oldu. Qayaları al qan oldu, O sahildə, bu sahildə. Ölkə yandı, vətən yandı, Qızıl pul tək xırdalandı. Dövlət getdi, var talandı, O sahildə, bu sahildə. Xəlil Rzanın “Taparam səni” (1980) kitabının başlıca ideya- məzmunu vətənsevərliyin, humanizmin və şair mən-
11
liyinin daha parlaq, emosional biçimdə təsdiqindən, meşşanlığa qarşı mübarizənin daha qətiyyətlə ifadəsindən ibarətdir. Kitabın başlıca pafosu insan uğrunda mübarizədir. Bu baxımdan Xəlil Rza klassik poeziyamızın enənələrini ləyaqətlə davam etdirmiş, antihumanizmin ən kiçik təzahürlərinə belə dözməmiş, bu sahədə heç kimə güzəştə getmədən qələm çalmışdır. “Gedəcəksən baharda” adlı lirik poemasındakı “Yalnız özüm üçün yaşasam əgər, bu gündən qazılsın məzarım mənim” beyti şairin bütün yaradıcılıq qayəsini yaxşı səciyyələndirirdi. Vətənsevərlik, humanizm, tərəqqi uğrunda ardıcıl mübarizə, fəal vətəndaşlıq mövqeyi Xəlil Rzanın 80-ci illər poeziyasında xüsusi bir qüvvətlə, zəngin boyalarda meydana çıxmışdır. Yaradıcı insanın gərgin mənəvi axtarışları, özünə inamı, öz mənliyinə güvənməsi, Araz problemi, Cənub həsrəti, ümumən Azərbaycanın milli-mənəvi bütövlüyünün təsdiqi “Ömürdən uzun gecələr” kitabındakı şerlərin başlıca pafosunu təşkil edir. Xəlil Rza dramatik poeziya ustasıdır. O, buna həyatın sərt həqiqətlərini, ziddiyyət və münaqişələrini dərindən öyrənməklə, onlan çəkinmədən şerə gətirməklə, can yanğısı sərf etməklə, ilham odu, daxili enerji xərcləməklə nail olmuşdur. Şairin lirik qəhrəmanı böyük və cəsur insandır. O, həyatı sadəcə olaraq seyr etmir, yenidən yaradır. Şair cəsarəti həyatı yaxşı bilməklə, dürüst ideya, məfkurə mövqeyi seçməklə, tərəqqi uğrunda mübarizənin ön cərgəsində getməklə, nəhayət, öz bədii istedadına güvənməklə şərtlənir. Xəlil Rza tribun olmuşdur. Onun köksü geniş, ürəyi alovlu idi. İctimai ideallarını aşkarlayan şerlerinin çoxu yollarda yaranmış, mübarizənin gedişində yetişmişdir. Hələ “Bilik” cəmiyyəti xətti ilə rayonları gəzən, görüşlər keçirən, mühazirələr oxuyan şairin özünün dolğun bədii surətini işıqlandıran “Mənə bənzər!” şeri bu cəhətdən tipik idi. “Bir cüt limon” şeri insan uğrunda, kamil azərbaycanlı
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|