Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
133
dələrin rəsmi təsir dairəsinə düşəndə milli ruhu öz şəxsi həyatı bahasına, diri-diri yandırılması, dərisinin soyulması hesabına da olsa, yaşadan və bir əmanət kimi nəsillərə ötürən həmin böyük ziyalılar estafeti öz əllerinə almalı olurlar [105, s.70]. Öz idealı uğrunda ayağa qalxan ziyalılar ordusu içərisində Xəlil Xza Ulutürk istiqlal şairləri -Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad kimi tarixi önəm kəsb etmişdir. Bu üç böyük istiqlal şairi fəaliyyətləri ilə milli idealda sonucu - tarixi Vətənçiliyi, Turançılığı, yaxın məqsəd kimi Azərbaycan müstəqilliyini, azərbaycançılığı təcəssüm etdirmişlər. X.R.Ulutürkün milli idealında azərbaycançılıq - Azərbaycanın taleyi və idealları ilə möhkəm bağlıdır. Vətənin, xalqın taleyi ilə bağlı problemlər tarixlə, cəmiyyətin inkişafı ilə müvazi inikas olunmuşdur. Sənətkarın poeziyasında vətənin, xalqın ümumiləşmiş obrazı zəngin mənbələrlə, qaynaqlarla müşayət olunmuşdur. Bu, əslində fonetik qabıqdan tutmuş söz-ad, ideya, məqsəd, məzmun və məna, arzu, istək, məslək və əqidə, məfkurə kimi müxtəlifdəki birliyi çevrələyir. Bunlardan qabarıq inikas etdirilənlər, dil, tarix, ənəne, psixologiya və mənəviyyat problemləri ilə bağlıdır. Azərbaycan, vetən, xalq anlayışlarının bədii ifadəsi Xəlil Rzanın 50-ci illər şeirlərindən görünməyə başlamışdır. 60-cı illərin şeirlerində ideya-estetik məzmun genişləndirilmişdir. 70-ci illərin əsərlərində lirik polifoniya, ideya-bədii mündəricə daha da zənginləşmişdir. Həmin tarixi-estetik anlayışlar (dil, tarixi reallıq, ənənə, psixologiya, mənəviyyat) 80-ci illərin şeirlərində vüsətli bədii siqlətilə seçilmişdir. Həmin illərdən başlayaraq, lirik “Mən” milli “Mən”ə doğru təkamüldə olmuş, 80-90-cı illərin əsərlərində milli xarakter, tarixi-bədii şəxsiyyət müəyyənliyi kəsb etmişdir. 50-ci illərdə yazılmış “Bizim doğma təbiət” (1959) şeirində “Azərbaycan”, “Vətən” və “Xalq” sözləri təbiə-
134
tə münasibətdə şairin fərdi şüurunu ülfət, istək, niyyət duyğuları ilə qidalandırmışdır. Xəlil Rzanın arzuları poetik obrazlarda, ritorik halda ifadə olunmuşlar:
60-cı illərin əsərləri “Afrikanın səsi” (1960) şeiri ilə başlayır. Əsər Azərbaycan gerçəkliyi üçün epiqraf, proloq təsiri bağışlayır. Şeir “Afrikanın səsi” adlandırılsa da, əslində mövcud “Mən” özünüdərkinin ümumi ifadəsidir. Bədii nümunədə “azadlıq” ideyası patetik intonasiyada bəşəri dəyər,və məzmunda inkişaf etdirilmişdir. Əsərdə konkret milli “Mən” və azadlıq məramı yoxdur, mücərrəd, bəşəri azadlığın ifadəsi vardır. Təsadüfi deyil ki, şair sonrakı kitablarında bu şeiri “Mənim səsim”, “Şairin səsi” kimi təqdim etmişdir. “Mənim tələbələrim” (1964) şeirində Xəlil Rza tələbələrinə müraciətində Azərbaycana, varlığa yaxınlaşır; o, vətənə xidmətlərini hələ ki, arzularında, diləklərində görür, Azərbaycan ümumi, mücərrəd, ritorik tərənnümdə duyulur: Gedin... gedişin izlə təbiət gəlsin cana Sizi gül toxumu tək öz əlimlə səpirəm Arzu yağışlarında çimən Azərbaycana. “Meyar” (1962), “Əyilmə” (1967) şeirlerində Azərbaycan (Vətən və xalq) anlayışları fərdi şüurda ona sevgi kimi təzahür edir:
Tutaq ki, var istedadın, İlhamın da, Biliyin də. Rədd oll İtil gözlərimdən
135
Əgər yoxsa Vətən eşqi Sümüyündə, iliyində. (“Vətən eşqi”) 60-cı illərin şeirlərində (1960-64) vətən düşüncələri, xalq, vətən müəyyənliyi yalnız poetik obrazlarda: müqayisələrdə, təşbeh və metaforalarda, təsvir və tərənnüm lirikasında təzahür etmişdir. Bu şeirlərdə xalqın aydın, konkret, birbaşa bədii doğuşu, həyat və mənəviyyat aləmi, estetik idealı hələ görünmür. Xalqın, vətənin ifadəsi mecazlar şəklində müəyyənləşir:
Yaxud:
Kəpəzin vulkanı sönmüşdür demə, Külünün altında közlər yaşadır. Kəpəz - Vətənimin bir dağ üzüyü Maralgölü - onun zümrüd qaşıdır. (“Vətən düşüncələri”) Azərbaycan - vətən və xalq təsvirlərdə, psixologiya və mənəviyyat rənglərində predmetli əksini tapmır, motiv, duyğu halında görünür: Təkcə pardaqlanmış qızılgülün yox, Toxumun, tərlanın, boz çınqılın da Nəbzimdən nəbzimə od, alov gərək. Azərbaycanıma məhəbbətimdir Hər bir hüceyrəmdə çırpınan ürək! 50-80-ci illərin əsərlərində Azərbaycan ideyası (dil və reallıq) tərənnüm, vəsf, etiraf, qənaət halında üzə çıxır. “Tamam doğmayan günəş” (1962), “Vətən” şeirlərində milli-mənəvi dəyər torpağa vətəndaş kimi yiyə, sahib olmaqdır. Vətəndaşı yetişməyən məmləkətdə vətənçilikdən Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|