Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
182
Gözlüklü ilanlara yaraşan çeşməyindən. Kim dayanıb dalında, xəbərdaram, xəbərdar: Səni düşünən başa toppuz kimi vuranlar. Kimdir səni yemləyən, xəbərdaram, xəbərdar: Səni düz yolumuzda tələ kimi quranlar. Kimlər fitləyir səni, xəbərdaram, xəbərdar: Səni tüpürcək kimi Təmiz, pak insanların arxasınca atanlar! Sən ey nifrətə belə layiq olmayan xilqət! Sahibinin əlində küt alətsən, küt alət! (“Minsifət”) X.R.Ulutürkün tənqid hədəfinin təfərrüatlı təsvirinə, real və təfsilatlı baxım xüsusiyyətinə “Nökər” (1974), “Düşüncələr” (1978) əsərində daha konkret diqqət yetirilmişdir: Şöhrətə mübtəla, sərvətə əsir, Başı qan çanağı, əlləri bıçaq. Özündən kiçiyi həmişə əzir, Özündən böyüyə yalmanan alçaq. (“Nökər”) Şair tənqid obyekti ilə sadəcə üz-üzə durmur, o, həm də etirazlarını bildirə-bildirə ona yol göstərir, mühakimələr edir. Həm göstərmə - əks etdirmə, həm də müdaxilə və münasibət əsasında həyat, ömür, yaşayış haqqında daxili dialoqlara, düşüncələrə dalır (“Düşüncələr”, “Gözəl yaşamaq” əsərlərində olduğu kimi):
183
Gözəl yaşamağın tapsan yolunu, Birdən duyacaqsan: misilsiz, təksən. Ayağın altında qızıl külçəsi, Yanmda qəhrəman kəşf edəcəksən. (“Gözəl yaşamaq”) Haqsızlığa göz yumanlar öz gözünü oğurlayır, Zaval görüb lal olanlar öz səsini oğurlayır. Mübarizə meydanından kim sivişib yayınırsa, Yavaş-yavaş bu dünyadan öz sözünü oğurlayır. (“Düşüncələr”) Şairin, lirik qəhrəmanın ictimai etirazları asan başa gəlmir; ictimai etirazlar gücləndikcə ona qarşı müqavimət də artır:
Lirik qəhrəman öyrədir ki, həyat müqavimətləri nə qədər çoxalırsa, insan öz etirazlarında bir o qədər səbrli, qətiyyətli və mübariz olur (“Sarsılma”, “Sənin qüdrətin” (1977) şeirlərində olduğu kimi):
184
Bəs sən nə bilmisən? Qaymaqmı həyat? Zahıya verilən quymaqmı həyat? Burda ildırım da, sıldırım da var, Həyata yaraşır sarsılmayanlar. Bəs sən nə bilirdin, elə bilirdin, Həyat şərbəl dolu qızıl kuzədir? Xeyr. Bambaşqadır onun düsturu Beşikdən qəbrəcən mübarizədir! (“Sarsılma”) X.R.Ulutürkün ictimai etirazları gah lirik təhkiyədə, gah da lirik-patetik, lirik-publisistik intonasiyada ifadə olunur. Belə müxtəliflik təbii olaraq, lirik qəhrəmanın gah narahat, çılğın, gah da müdrik, sakit təbiətindən irəli gəlir. O, etirazlarında həmcinsinə nifrətlə yanaşmır, ona etiraz etməklə, əslində öz məmnunluğunu, rəğbət və şəfqətini ifadə edir. O, insaniyyətliyi təbliğ və tərbiyə etməklə bəşəri ləyaqəti, məhəbbəti düşünür: Üz-üzə durmuşuq. Görək kim kimi? Hədəf bir. Məqsədlər başqadır lakin. Mənim silahımdır sənə məhəbbət, Sənin silahınsa yırtıcı bir kin. (“Üz-üzə durmuşuq”) Lirik qəhrəman haqsızlığa, ədalətsizliyə, ləyaqətsizliyə etiraz edəndə də mənən yetkinləşir, kamala, səbata dolur:
Şairin, lirik qəhrəmanın tənqid hədəfləri kimlərdir: “minsifətli insanlar”, “yüzünə yalmanan savadlı nökərlər”, “vəzifə başında dahiləşənlər”, “bircə üskük şöhrət üçün sinov gedən, yerikləyən, ayaq öpən, vəzifəni gözlərinə təpənlər”, “qorxaqlığı, əfəlüyi ürəyini basıb yeyən-
185
lər”, “xəsislər, dargözlər”, “başda görünən nakəslər, nadanlar”, “kişiliyini itirib qadın hesabına yaşayanlar”, orda-burda girlənən “millət mücahidləri” və başqaları. Akad. B.Nəbiyev yazır: “Xalq səadətinə biganələr, simasızlar, böyük ideallardan uzaq düşənlər ... Xəlil Rza poeziyasının başlıca qəzəb və ifşa obyektidir:
Ön cəbhədən qaçan fərarilərdi. {146, s. 7} Lirik qəhrəman antipodları, obıvatelləri güclü kinayə və sarkazmla, tənqid və ifşa pafosu ilə damğalayır. O, tənqid hədəflərini təkcə öz mövqeyi ilə deyil, başqa subyektlərin vasitəsilə də ifşa edir, ictimai yaramazlıqlar həm də onların öz dili ilə verilir: Orda-burda girlənir millət mücahidləri, Əslində sağalmayan illət mücahidləri. Biri deyir: - Daldayıq. Gör nə qədərdi nadan. Biri deyir; - Seçmir el hələ ağı qaradan, Biri deyir: - Çoxdur qurd, azdı quran, yaradan. (“Millət mücahidləri”) X.R.Ulutürk doğma ana dilinə, millətin ərazi-mənəvi birliyinə xor baxanlara, İran, rus şovinizminin “ayır-buyur” siyasətlərinə qarşı kəskin mövqedə dayanır, vətənpərvər şair missiyasını güclü ifadə edir (“Laylam mənim, nərəm mənim (1961-79), “Xiyabani yurdunda” (1975), “Yaxşı ki bu yurdun balasıyam mən” (1978), “Mən -Azərbaycanam” (1979):
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|