Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
190
Əsərdə fəlsəfi mənalandırma genişdir: “Daşlar parçalanıb, sınıb, ovulub, Ciyərlər dağlayan hönkürtülərlə. Dodaqla öpülüb, gözlə öpülüb, Ağaclar göyərib həsrət yerinə”. Şairə görə dünyəvilik, daimi yaşantı hər kəsin öz əlindədir. Yalnız öz fəaliyyəti, xidmətləri onu yaşada bilər: “Ölən öz-özünü yaşatmayırsa, onu heç bir qüvvə yaşada bilmir”. Yer, torpaq var ki, dərd, qubar gətirir. Yer də, torpaq da var ki, şöhrətə dönür! Bu şöhrət torpağa düşən məzarlara görədir; məzar var mamır, yosun basır, məzar da var... Nizami, Sabir torpağın qoynunda xəzinə olub! Şairin gəldiyi fəlsəfi qənaət belədir: “Tarix ölməzləri yetirənlərin göstərdiyi yolla gedib... gedəcəkdir”. “Cahana sığmayan şair” Nəsiminin yubileyi münasibətilə yazılmışdır. Fəlsəfi qənaət budur ki, dünya sədəfdirsə, insan onun gövhəridir. O, insan kimi yaşayanda, kamilləşəndə Tanrıya yaxınlaşır. Dünya yalnız ruh, ağıl və hikməti olanındır. “Sultanlara qalmadı yox, Nəsimiyə qaldı Dünya!” “Kentavr” kimi şeirlərdə başlıca fəlsəfi qənaət “Cahana sığmayan şair” şeirinin davamıdır: dünyanın cövhərində, fitrətində işıq dayanır. Yalnız ağıl və idrakın işığı insanı kamilləşdirə, Tanrıya yaxınlaşdıra bilər! “Düzlük” əxlaqi-estetik dəyərlərlə aşılanmış şeirdir. İnsan ömrünün mənəvi-əxlaqi dəyərləri ülviləşdirilir. Həmin ülviyyətin daşıyıcısı lirik qəhrəmandır. O özü ilə dünya arasında bağlar arayır, əzəmət və vüqarını təcəssüm etdirmək üçün tapıntılara cəhd edir: Körpə uşağa da bircə soyuq söz, Bircə kəlmə desəm qeyri-səmimi, Elə bil düzlüyün polad əlləri Köksümdən qopardar ciyərlərimi. Lirik qəhrəmanda ən qiymətli xəzinə - əxlaqi dəyər təmiz yaşamaqdır, düzlük və ləyaqətdir:
191
Paxır götürməyən düzlük, açıqlıq Sarsılmaz qalamdır, yuvamdır mənim. Sevirəm qasırğa, tufan içində Kişi yerişini əyməyənləri Hətta zirzəmidə gün keçirsə də Saflığı gül kimi iyləyənləri. “Silkələnmə” şeirində fəlsəfi-əxlaqi dəyər ifadə olunsa da, fikirlər bədii forma tutumuna, obrazlılığa zəif daxil olduğundan güclü təsir bağışlamır, X.R.Ulutürk yaradıcılığından aşağı səviyyədə görünür. Poeziyada “od” mövzusu bir silsilə təşkil edir. 50-ci illərdən başlayaraq “daş”, “od” obrazları poeziyada intensivləşmişdir. “Poeziyanın “daşlarla” görüşü Əli Kərimin “Daş” şeiri ilə başlamışdır. Sonralar “daş” xüsusən fəlsəfi lirikada yayılmış, ötən poeziya ilinin səciyyəvi bədii detalına çevrilmişdir” [99, s.38]. “Od” və “daş” mövzuları M.Araz, H.Arif, Ə.Kərim, R.Rza, F.Qoca, İ.İsmayılzadə, Ə.Kürçaylı poeziyasında fərdilik tapmışdır (F.Qoca “Tanış səslər”, M.Araz “Daş qartal”, “Ərim gəldi qayası”, “İnsan qayalar”, “Ağlayan qayalar”, H.Arif “Daş ürək”, İ.İsmayılzadə “Od”, Ə.Kürçaylı “Daşlar” silsiləsi və s.). X.R.Ulutürkün “Günəşi içənlərin türküsü”, “Sarsılma”, “Yanardağ”, “Mərdlik məktəbi”, “Mən diplomat deyiləm”, “Od” kimi əsərlərində “od” poetikləşdirilmiş-dir. Həmin şeirlərdə Od - vətən, şüur, məfkurə, vətəndaş, yanğı, sevgi anlamlarında mənalandırılır; “od” və “daş” mövzuları tarixə, dünyaya, yaradana fəlsəfi, simvolik baxışdır. “Günəşi içənlərin türküsü”ndə N.Hikmətə söykənən şair Şuşada, Daşaltıda müşahidə etdiyi Günəşi, onun tanrısal nurunu poetikləşdirir. “Yanardağ” əsərində hər şeyin təbiətində od dayandığını ifadə edən sənətkar odu çıxış nöqtəsi kimi alaraq, Vətənimizin, tariximizin ilkinliyinə üz tutur, mühakimələr yürüdür. Bizi odumuza-oca-
192
ğımıza tapındıraraq mənalandırır ki: Deyirəm dünyanın özəyi oddur, Bəlkə buna görə tab etmədi buz. Bəlkə buna görə bizə bu qədər Əzizdi, doğmadı Odlar yurdumuz. “Yanardağ”ın ideyasında Vətən və onun tarixi keçmişinə “od” misalında fəlsəfi baxış vardırsa, “Mən diplomat deyiləm”, “Mərdlik məktəbi” şeirlərinin məzmununda “od” lirik qəhrəmanın varlığı təsirini bağışlayır. Yəni lirik qəhrəmanda təcəssüm olunan “od” qanını dolaşan çınqı, qələmin ucundakı işıq, dəmirçi zindanından qopan qığılcımdır. “Od” lirik qəhrəmanda yanmış ciyərdir, kirpiklə açılan səhərdir, gecədir, tufanlar qoynundakı addımlardır, göz nurudur, oğullara qalan dədə qürurudur, qaraqartımış çaxmaq daşını yaran toxumdur, Babəkin qaldırdığı bayraqdır, Füzuliyə od vuran “Baba-Gurgur”un simvoludur, rəmzdir. Lakin: Günəşin də işığı yetə bilməz dadına Kişinin öz varlığı əgər şölə saçmasa. Od, səmimiyyət insanın fitrətindən gələndə yalana, riyaya yer qalmır. Buna görə də “dahi ozanları yetirən bir xalq diplomat ozanlar yetirməyibdir”:
“Od” “Mən diplomat deyiləm”, “Mərdlik məktəbi” şeirlərindəki ideyanın davamı, inkişafıdır: Ürəyi, zəkası nur saçanları tufan da, səmum da söndürə bilməz!”. XX əsr Azərbaycan poeziyasında əsasən 60-cı illərdən başlanğıc götürən İnsan mövzusu geniş planda, orijinal poetik təsvirdə, zəngin bədii mündəricədə ifadə olunmuşdur. Bu baxımdan R.Rzanın “Mən insanam” (1957), “Vaxt var ikən” (1961), N.Həsənzadənin “Cavabdehəm”, “Ata sərvəti”, C.Novruzun “İnsan himnləri”, “İnsan, in- Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|