Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
186
XX əsrdə qovuşurkən insanlıq hər arzuya, mətləbə, Nəsimisi dünyaya sığışmayan milləti Kimlərdi həsrət qoyan barı dördcə sinifli ana dilli məktəbə?! Yad məktəbə verilir umudumun qalası – O qaraqaş, qaragöz Azərbaycan balası... ( “Xiyabani yurdunda”) Lirik qəhrəman yalnız milli həyatın yaramazlıqlarına qarşı deyil, o, ümumən bəşəriyyəti narahat edən mətləblər haqqında düşünür, Afrika, Asiya və Avropanın müstəmləkəçilik həyatından ciddi narahat olur:
Şair yazır: “İmperializm can verir, dağılır. Son çağlaradək siyasi meydanda izi-tozu da qalmayan kiçik millətlər milli istiqlal qazanır! Ümumbəşəri tarixi hadisələrdə daha qızğm iştirak etməyə başlayırlar. Bu işdə ölkəmizin maddi və mənəvi yardımı başlıca rol oynayır. Digər tə-
187
rəfdən ölkəmizin içərisində gedən öncül proseslər, onların dərin fəlsəfi mənası sənətimizdə fəlsəfi dərinliyin güclənməsinə, həyata dialektik baxışın artmasına yol açır. Bir sözlə, sənət və həyat problemi mürəkkəb, çalpaşıq, ciddi bədii axtarışlar tələb edir. Dövrün mahiyyətini bədii biçimdə dərk etmək və tərənnüm etmək üçün artıq üzəvari biliklə yetinmək olmaz. Burada güclü analitik təfəkkür ilə bədii ehtiras, fəlsəfi genişlik ilə poetik konkretlik birləşməlidir” (Şairin arxivindən. Xəlil Rza Od. Bakı, 9 noyabr 1971) [290]. X.R.Ulutürkün ictimai etirazları əsərlərindəki lirik-publisistik təhkiyədə, kainat, dünya, ölkə, milli heyat, insanın daxili aləminin psixoloji-mənəvi təhlilində üzə çıxır (“İrəli”, “Qorxu”, “Tikan”, “Səməndər quşu kimi”, “Ata borcu”, “Hava kimi, su kimi”, “And içirəm”, “Xiyabani yurdunda” və başqaları). 60-cı iliərin axırları 70-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Xəlil Rza yaradıcılığında fəlsəfi-etik məzmun konkret şəkil almağa başlamış, vaxt keçdikcə güclənmişdir. Fəlsəfi düşüncələr mücərrəd, xəyali deyil, həyati zəminə, realizmə əsaslanmışdır. Şairə görə ruhun fəlsəfəsi belədir ki, o, insam kamala dolmağa, özünüdərkə çağırır. İnsanın böyüklüyü, ululuğu, imrəliyi də lirik qəhrəmanın fikirlərində, təxəyyülündə yer tutur:
Xəlil Rzanın lirik qəhrəmanı islam ehkamlarından, doqmalardan fərqli olaraq, səbrşükranlıqla deyil, mübarizə fəlsəfəsi ilə yaşayır. O özündə Yunus Əmrə ömrü, Mərifət və Həqiqət elmi yaşadır:
188
Yazıq qalacaqsan həyatın boyu, Rütbə qoltuğuna qısılan qorxaq! Çün mərifət meyi, dirilik suyu, Cəsurluq kişiyə verilir ancaq. (“Sükan dalındayam”) X.R.Ulutürkün fikir dünyasında mey Xəyyam fəlsəfəsində olduğu kimidir: yəni mey dünyanı, Allahı, ideal başlanğıcı dərk etmək vasitəsidir, rəmzdir, işarədir. Bu, dünyaya aludə olanlar üçün ruhi qida deyil, xıltdır: Dünyanı dördəlli qamarlayanlar Bir gün ayılsa da, gec anlayacaq: Taleyin onlara tulladığı pay Mey deyil, bulaşıq xılt imiş ancaq!
İnsan fəlsəfəsində fikir və qəib azadlığı milli azadlığa gedilən yol, mənəvi-ruhi təkandır (“Sükan arxasında”, “Ömrüm”):
Birincilər şeirində Füzuli, Üzeyir milli yaddaşın, mənəviyyatın mənbəyi kimi təqdim olunur: muğamla hikmət, fəlsəfə çulğaşır, İnsanın həyat eşqini artırır: Axşam dinləyən zaman muğamat əsrarını, Mən dumanlar içində seyrə daldım onları – Füzuli sətri kimi, Üzeyir xətti kimi Dərinliyə kök atmış ömürlük sütunları. (“Birincilər”) İctimai-fəlsəfi, etik-estetik düşüncələrin ifadəsi baxımından “İgidlər, dahilər” şeiri xarakterikdir. B.Vahabzadə yazmışdır: “Qəhrəmanların və yaradıcı idrak sahiblərinin ölümdən güclü olması ideyası bu şeirdə çox sərrast ifadəsini tapmışdır:
189
Dahilər torpağa Ölü kimi yox, Bəlkə basdırılır xəzinə kimi. Şeirin hər bəndi bu fikri genişləndirir, dərinləşdirir: Qədim Şıx düzündə ayaq saxla, dur, Ölməz sənətkarı yada sal bir an Ölüm elə bil ki, qurd oğlu qurddur. Qorxur dahilərin göz işığından! Dahilər dünyaya idrak işığı saçır, bu işıq qurd təbiətliləri qorxudur. Şeirdə həll edilən ikinci məsələ böyük şəxsiyyətlərin Vətən ləyaqətini təmsil etməsidir. Tariximizdə VII əsr Babəkin, XII əsr Xaqani və Nizami, XIV əsr Nəsiminin adı ilə şöhrətlənməyibmi? Nəsimi alnında qanlı bir qürur Baxır kainata öz dan yerindən. On dördüncü əsr yıxılır, durur, Tutur o ustadın ətəklərindən. Bu, böyük bədii ümumiləşdirmədir, yüksək poeziyadır, əsl şeir örnəyidir” [310, s.4-5]. “İgidlər, dahilər” S.Vurğunun “Unudulmuş tək məzar” şeiri ruhundadır. Xəlil Rza qəbiristanı seyrə dalmışdır. Şairin fəlsəfi- əxlaqi düşüncələri hərəkətə gəlmişdir. Sənətkar ölümsüzlüyün, əbədiyyətin yolları haqqında düşünür:
Şair varlığı adi olmaqdan qorxur. Çünki adilikdə ölüm var, həyat yoxdur. Şair mənalandırır ki, hər bir vəhdətdə əkslik var, işıq qaranlığa, xeyir şərə, yaxşı pisə qarşı mübarizədədir. Dahilər işığın, cırlar və xəbislər qaranlığın timsalıdır. İşığın güclənməsi qaranlığın yığılması, çəkilməsidir. Buna görə də: Olüm elə bil ki, qurd oğlu qurddur, Qorxur dahiiərin göz işığından, - deyir.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|