Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
211
publisistik çalarlar görünür. “Yaxın buraxmayaq” (1982) şeirində şair böyük mətləbdən, məramdan söz açır. Xırdalar və cılızlar hakimiyyət başına keçəndə daha ziyanlı olur, belələri “hər yerdə xəyanət gürzələrini” bəsləyir. Şair vurğulayır ki, bəzi rəhbərlər Sasunlu Davidlərin yubileyinə, Yerevana dörd gözlü “keçəl həmzələr” göndərir - belələrində respublikanı təmsil etmək qüdrəti, Koroğlu nəfəsi yoxdur. Xəlil Rza ziyalılıq, elmilik, vətəndaşlıq mövqeyinə üstünlük verir, vətənpərvər şair hər yerə soxulan ictimai yaramazları, eybəcərləri barı elm aləminə buraxmayaq, - deyir (“Yaxın buraxmayaq” /1982/; “Sənin ölümünü gözləyənlər var” /1986/):
Şairə görə elmi olmayanın insafı, ədaləti, imanı da olmaz, çünki onların öz içlərindən Haqqa - Həqiqətə -Allaha yol almaq imanları yoxdur. Əməlsiz alimə məxsus olan antibəşəri keyfiyyətləri şair öz oxucusuna sonetvari intonasiyada, Şekspir “qiyafəsində” təqdim edir; ümumi bədii baxışda ictimai-sosial mühitin təfsilatına varır: Girəvə taparsa, məcbur edər ki, Ədəb üzr istəsin ədəbsizlikdən! Qeyrət üzr istəsin qeyrətsizlikdən! Qəhrəman qul olsun cəsarətsizə Ləyaqət yalvarsın ləyaqətsizə. (“Lənət”) İctimai-sosial eybəcərliklər şairi müdrik-fəlsəfi qənaətlərə gətirir: bir şüa güclüdür şər zülmətindən, bütöv qaranlıqlar səltənətindən... Baxma gecə-gündüz silahlanır şər, haqdan güclü silah tanımır bəşər. X.R.Ulutürk cəmiyyətin ictimai yaramazlıqlarına toxunur, onların təfərrüatlarına varır; vəzifə kürsülə-
212
rinə qalxmaq yollarının gizli məqamlarına işıq tutur. Bu işıqda vəzifəpərəstin obrazı belə canlanır: Sən qalxmısan oğru kimi: enə-enə, sinə-sinə, İşin bəzən tərs gələndə, daş qayaya rast gələndə Qurban olub özünkünə, özgəsinə. Zirvədəsən. Şöhrətsənin. Sərvətsənin Dünən millət balasıydın bu gün millət cibindədir. Sanırsan ki, sən zirvədə... hamı quyu dibindədir. (“Zirvəyə qalxmaq yolları”) Sosial cəmiyyətin ictimai yaramazlıqları içərisindən X.R.Ulutürk böhtan və yalanı xüsusi ayırıb, təhlil obyektinə çəkir. X.Rza informasiya xarakterli şeir yazmır, o, təfərrüatlara varır, yaraları, naqislikləri incəliklərinə qədər göstərir - milli mənafe mövqeyinin seçilməsinə, milli idealın boy verməsinə imkan verməyən eybəcərlikləri pisləyir. Böhtanların, yalanların xislətini doğuran bəlanın rüşvət olduğunu göstərən şair həm də onu tülkülər, çaqqallar tərbiyə etdiyini də mənəvi-psixoloji cəhətdən düzgün aşkarlayır. Şair həyat təcrübəsi, idraki düşüncəsi əsasında belə bir qənaətə gəlir ki, “gözəl insanlara çamur atanlar ləkəni özünə vurur”. Məddahlar da X.R.Ulutürk poeziyasında tənqid hədəfi, ictimai antipoddur. “Məddah” şeirinin qayəsi budur ki, şöhrətdə, sərvətdə, xəyanətdə olan məddahlıq müəllifinə heç də başucalığı gətirməz, “Hər gün başına dəyən dəmir qapazı, təriflərlə “qazandığı medalları əvvəl-axır zaman çaxır başına”. Çünki “səndən daha miskindir səni tərifləyənlər”. Həmin üslubi keyfiyyət, təsvir, təqdimat üsulu “Dost söhbəti” (1984), “Başkəsən” (1987), “Haçan, hansı yerdə?”, “Süpürgəçilər türküsü” (1988) şeirləri üçün də səciyyəvidir. Xəlil Rza Ulutürkün ictimai-əxlaqi, didaktik əsərləri lirik intonasiyada, ölçü-biçidə deyil, bunların əksəriyyəti
213
əlvan intonasiya-ahəngdə patetik-emfatik-publisistik şeir rəngarəngliyində görünür. Belə şeirlərdəki fərdiliklərdən biri mənfiliklər içərisindən müsbət məramın, milli idealın görüntüsüdür: Qoy bütün gürzələr çıxsın yuvadan, Vətən gürzələri, milli gürzələr. Üzdə alimfason, əslində nadan, Möhürlü, stollu, qollu gürzələr, Vətən gürzələri, milli gürzələr! ( “Minnətdarlıq” ) “Çılğınlıqdan dözümə keçid” (1984), “Heç bir ehtiyat” (1986) şeirlərində “məsləkini əyninə kostyum kimi geyənlər” şairin tənqid hədəfləridir. X.R.Ulutürk böyük milli məsələlərdən: dil problemi, onu qorumaq və təbliğ etmək, milli etinasızlıqlardan, “yad qatarlara təkər, öz nəfsinə nökər olanlardan” söz açır. Belə şeirlərdə lirik qəhrəmanın xarakteri, xüsusiyyətləri də fərdiləşir; bu qəhrəman həyatın ziddiyyətlərini, eybəcərliklərini gördükdə çılğınlıq halından səbrə yol alır. Lirik qəhrəmanın mövqeyi şairin poetik baxışında əslində mühit və insan, zaman və şəxsiyyət probleminin bədii həllidir. X.R.Ulutürk insan və zaman, zaman və şəxsiyyət problemlərini tez-tez qaldırır, onları zamanın, həyatın realist xüsusiyyətləri baxımından əks etdirir, ictimai-sosial mühiti fərdi-psixoloji düşüncə prizmasından işıqlandırır. X.R.Ulutürkdə ictimai mühitə, sosial həyata baxış birbaşa deyil; o, psixoloji- mənəvi obraz-xarakter münasibətlərindən görünür; əslində mühit və eybəcərliklər insan və şəxsiyyət münasibətlərindən alınıb oxucuya çatdırılır (“Çılğınlıqdan dözümə keçid” (1984), “Verin mənim haqqımı” (1984), “Heç bir ehtiyat” (1986) və başqaları). 80-ci illərin şeirlərində lirik qəhrəman mühitə, eybəcərliyə münasibətində birbaşa tənqid yolu tutur, buna görə o, II şəxsə müraciət formasını əsas götürür. Xəlil Rza lirik qəhrəmanın nifrəti, kin-küdurəti güclü olduğuna gö-
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|