Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
208
li-mənəvi cılızlıqdır. (“Qafiyəbaz”) 80-ci illərin şeirlərində dəyərlər, humanist keyfiyyətlər sanbalı ilə seçilir. Humanizm müasir şəraitdə azad, müstəqil, demokratik keyfiyyətlər qazanır, mənəvi-tarixi, qan-idrak yaddaşı ifadə edir. Xəlil Rza ruhun əbədiyyətini, həyatını qəbul etməklə, əslində, milli şəxsiyyətlərin yaşarılığını, deməli, milli ənənəni təsdiq edir, lakin həm də milli ənənələri xalqın dərk etməsi və yaşatmasını arzulayır, tarixi şəxsiyyətlər dərk olunmasa “bizimki” ola bilməz, ay- ulduzlardan asılı qalar, milliliyin mənəvi ölümü başlayar:
Eyni düşüncə tərzi “Ocaq” (1983) və “Kor” şeirlərində də davam etdirilir. Bu nümunələrdə şair yurda, ocağa, dilə bağlılıq məqamından danışır: bu məqam milli başlanğıc olsa da, onun kökündə dünyəvilik, insanlıq, ululuq və ucalıq dayanır, ümumiyyətlə, X.R.Ulutürkdə milli mənsubiyyətin məna və əhəmiyyəti geniş ifadə olunur. İctimai haqsızlıqların, imperiyanın tənqidi və milli azadlıq hərəkatı ifadəsi bu iki xətt şairin humanizm və vətənpərvərlik ideyalarının təzahüründə aparıcı olmuşdur. Azərbaycan poeziyasında 80-ci illər şeirinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri gözəllik kateqoriyasının humanizm və xəlqiliyin tərkib hissəsinə üzvi surətdə daxil olması, bədii-estetik və fəlsəfi keyfiyyət kəsb etmişdir. X.R.Ulutürk poeziyasında gözəllik H.Caviddə olduğu kimi şairin allahıdır, dini, imanıdır. Onun təlqin etdiyi gözəllik seyrçi yox, yaradıcı, qurucu gözəllikdir: Gözəllik təşnəsiyəm, - Gözəllik etiqadım, soyadımdır, adımdır. Bu yolda qurban getmək mənim mükafatımdır. (“Mənim mükafatım”)
209
Xəlil Rza humanizmində insanlığı bir himn hesab edir. Bu himndə insanı, onun şərəf və ləyaqətini yüksək qiymətləndirir. Şairə görə saxta şöhrətpərəstlik əslində “xalqın şöhrətini çapıb- talamaqdır”: Gülüm, ayırd elə tikanı güldən, Tarix əyriləri gec-tez tanıyır. Özünə yalandan şöhrət düzəldən, Xalqın şöhrətini çapıb talayır. (“Şöhrət”) Şair didaktik mühakimələr yürüdür. Gəncliyə öyüd-nəsihət verir, belə öyüdlər fəlsəfi-müdrik məzmunla dolur: “Gəl vuraq boynunu şöhrətimizin, təki amalımız şöhrətə çatsın. Bütün şöhrətlərdən üstün dayanır şöhrətə biganə kişi dözümü”, “Tələs mərd yaşayıb gözəl ölməyə, Tələsmə şöhrətə dustaq olmağa”. Lirik qəhrəman hər cür şöhrət əleyhinə deyil. Təbii, halal şöhrətdən məmnun qalır. Elə bir şöhrət ki, “kişi şöhrəti xalqın şöhrətinə çevrilə bilsin”. X.R.Ulutürkün humanizm və vətənpərvərliyi Vətən -Xalq - Azərbaycan bütövlüyündən - başlanğıc götürür. “Məndən başlanır Vətən” (1983), “Gözəl yaşamaqdan əl çəkmək olmaz” (1984), “Dözümlü ol, dəli könlüm” (1984) əsərlərində başlıca humanist keyfiyyət insanın öz içinə baxışı, onu dərk edib qiymətləndirməsi, cəsurluq, cəsarət, dəyanət, ləyaqət, məslək, amal, səxavət və qətiyyəti özündə yaşatmasıdır. Bütün bunlar dərk ediləndə insanın mənəvi mübarizəsi doğulur. Mənəvi mübarizə kişilik və qeyrətdir; bütün bunlar şəxsiyyətlə, insanla, vətəndaşla Vətən arasında kəsilməz, qırılmaz bağlardır. Mənəvi mübarizə şairi milli azadlığa, hərəkata doğru aparan başlanğıcdır. Şair bu yolda özünü bütöv Xalq, bütöv Vətən bilir. “Onun nəzərində vətənpərvərlik - məfkurədir, məsləkdir. Vətənsizlik və ya məfkurəsizlik, məsləksizlik eyni şeydir. Vətənpərvərlik - şan, şərəf, namus, qəhrəmanlıqdır. Bu ali hissə biganəlik isə miskinlik, nadanlıq, bədbəxtlikdir” [130, s.48].
210
danlıq, bədbəxtlikdir” [130, s.48]. Mübarizə Vətəndir, gözəl yaşamağın rəhni, dözüm və dəyanətdir. Mübarizə naqislik və yaramızlıqlara, şöhrət-pərəstlik və rüşvətxorluğa, vəzifəpərəstliyə etirazdır, üsyandır. “Ürəyi üsyankar bir müstəmləkə olan” lirik qəhrəman qürurlanır ki, “Çağdaş Azərbaycanda Xəlil Rza ömrü var”. Çağdaş Azərbaycan şair nəzərində lirik qəhrəmanı milli hərəkata, ideal və tale uğrunda mübarizə məqamına yönəldən qüdrət mənbəyidir (“Heç olmasa bircə nəfər” /1986/, “Haçan, hansı yerdə” /1987/), “Azərbaycan” /1988/ və s.). Sənətkarın 80-ci illər şeirlərində Məqam və Məram -sosial cəmiyyətin ictimai-siyasi eybəcərlikləri və sovet imperiyasının ifşası xüsusi intonasiya və ahəng kəsb edir. Bu illərin şeirlərində satirik ifşa daha kəskin və dərindir. İctimai ümumüəşdirmə keyfiyyəti poetik təsvir obyektində səciyyəvi xüsusiyyət kəsb edir. Təsadüfi deyil ki, X.R.Ulutürk belə şeirləri “Ələkbər Sabir işığında” adı al-tında toplamışdır. Tənqidçi M.C.Cəfərov 20-30-cu illərin ədəbi-tənqidi fikrindən yazanda Azərbaycan şeirinə təsir göstərən beş görkəmli senətkarın adını qeyd etmişdi: Füzuli, Vaqif, Puşkin, Sabir və Mayakovski. Tənqidçi qeyd edir ki, “Sabir şeiri, ümumiyyətlə, mütərəqqi ideyalarla zəngin bir şeir olmuşdu... Sabir şeirə böyük bir satirik kimi davamlı təsir göstərmişdi. Satirik şeir yazanların hamısı üçün Sabir sənəti bir nümunə idi. Demək olar ki, Azərbaycan satirik irsi üçün indi də Sabir sənəti nümunədir və zənnimizcə, nə qədər ki hələ Azərbaycan şeiri Sabir qüvvəsində və vüsətində olan yeni bir satirik şairi yetişdirməmişdir, Sabir təsiri davam edəcəkdir” [34, s.85]. Bu illərin şeirlərində sabiranə realizm, həyat hadisələrinin təfərrüatlarına varmaq, ictimai yaraları göstərmək cəsarəti, xəlqilik, humanizm və vətənpərvərlik keyfiyyətləri çox güclüdür. Belə şeirlərin poetik strukturunda da yeni bədii keyfiyyətlər: patetik- romantik, romantik-
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|