Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
202
xüsusiyyət idi kı, bu da xalqda milli-məfkurəvi şüurun, azadlığa olan meyllərin güclənməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Xəlil Rza dərk edirdi ki, “hamıya “bərabərlik”, “xalqın rifahı naminə”, “hər kəsdən əməyinə görə, hər kəsə tələbatına görə”, şüar və plakatlarıyla pərdələnən “sosializm” cəmiyyətində əslində haqsızlıqlar, ədalətsizliklər, zəifi istismar, mövqedən sui-istifadə, vəzifəpərəstlik, şöhrətpərəstlik xəstəlikləri günbəgün artır, çayır kimi çoxalıb cəmiyyəti bürüyür. Buna görə də şairdə mövcud mühitə qarşı etiraz güclənirdi. “Çaylarımız”, “Dördlüklər”, “Ürəyindən istə mükafatını”, “Dincəliş”, “Qorxu”, “Məmməd Araza” və başqa əsərlərində naqis cəmiyyətin yaramazlıqlarına qarşı mübariz şair “Mən”i dayanırdı. Xəlil Rza Ulutürkün milli intibahla ehtiva olunmuş mənlik şüurunda mənəvi dəyərlərin mizan və meyarı kimi İnsanın tərənnümü mühüm yer tutur. Bu, Vətən əxlaqının tərənnümüdür. Bu, elə bir ləyaqətdir ki, bütünlükdə şairin “iç” dünyasına çevrilərək, onu əhatə edən ictimai dəyərsizliklərin inkarı uğrunda mübarizəyə qaldırmışdır. Bu ləyaqət bir fərdin ləyaqəti deyil, bütöv bir millətin, Vətənin boyuna “biçilmiş” şair idealıdır. Bu elə bir ləyaqətdir ki, şairin, mövcud “Mən”in timsalında xalqı istiqlal, müstəqillik məfkurəsinə doğru aparır. Bu ləyaqət istismar dünyasındakı bütün ləyaqətsizliklərin doğurduğu, boy verdiyi ləyaqətdir! Belə bir mənəvi müqəddəslik şairin zəngin bədii yaradıcılığının mayasına, cövhərinə çevrilir. Bu baxımdan “Əyilmə”, “Rastlaşma”, “Qəhrəmanlıq”, “Qorxaqlar, cəsurlar”, “Qürur mənim, qəm mənim”, “Gözəl yaşamaq”, “Həqiqət”, “Geri qaldım”, “Kor”, “Təbrizim mənim”, “Qorx, qorxma”, “Sağlıq, yaxud vəsiyyət”, “Simasız”, “Kişilər”, “Şəlalə kibi”, “Min bir dərdin dərmanı”, “Məmməd Araza”, “Ləyaqət”, “Hər şeyin yaxşısı”, “Mərdlər və dərdlər”, “Düzlük”, “Məsləklə yaşayanda”, “Saçlara dən düşür”, “Nə qədər ki
203
macal var” şeirləri səciyyəvidir. “Əyilmə”, “Rastlaşma”, “Qəhrəmanlıq” əsərlərində insan ləyaqəti kimi mərd yaşamaq; “Qorxaqlar, cəsurlar”, “Min bir dərdin dərmanı” şeirlərində əxlaqi-mənəvi dəyər kimi cəsurluq; “Qürur mənim, qəm mənim”, “Gözəl yaşamaq” şeirlərində qürur, mənlik, gözəl yaşamaq bacarığı, dəyanət; “Həqiqət” şeirində həqiqətin ən böyük yaradan olduğu, yalana nifrət, haqqa, ədalətə qiymət, ona çağırış, “Kor” şeirində Füzuliyə qiymət; “Qorx, qorxma” şeirində millətin, insanların tərbiyəsinə xidmət edən qorxmazlıq, cəsurluq, ucalıq, Azərbaycan çörəyinin dadına, duzuna layiq olmaq amalı, “Sağlıq, yaxud vəsiyyət” şeirində R.Rza, Ə.Kərim sayağı qəbri üstünə Vətənin Arazından götürülmüş bir ovuc su çiləmək vəsiyyəti, rəhmət diləmək isteyi, “Simasız”, “Kişilər” şeirlərində əxlaq və tərbiyənin mənbəyi kimi kişilik, mərdlik, təfəkkür azadlığı, “Şəlalə kibi” şeirində kişilik istedadı olan cəsarət; “Məmməd Araza” şeirində vətənə, cəmiyyətə borcunu ödəmək; “Ləyaqət” şeirində əməyə istinad edərək, vətəndaşlıq, şəxsi-ictimai borc, insan ləyaqəti və qayğılarına, fədakar əməyə, insan taleyinə, milli adət-ənənələrə, əxlaq normalarına qayıdış, “Hər şeyin yaxşısı” şeirində gözəllik uğrunda mübarizə, öyüd- nəsihət; “Mərdlər və dərdlər” şeirində sözübütövlük, alicənablıq; “Düzlük” şeirində həqiqət uğrunda gündəlik, güzəştsiz mübarizə, “Məsləklə yaşayanda” “Saçlara dən düşür” şeirlərində məslək; “Nə qədər ki, macal var” şeirində yaxşılıq kimi fikirlər qaynağı ifadə olunmuşdur. Belə əsərlərdə “içdən” gələn “Mən” yanğısı çoxqatlı mətləbləri, sosial-mənəvi dəyər və naqislikləri özündə birləşdirirdi. Prof. Y.Qarayev demişkən, “bədii təfəkkürün axarı İnsanı, Dünyanı, Zamanı vəhdətdə dəfk etməyə kömək göstərən sosial- fəlsəfi axtarışların məcrasına doğru yönəlirdi” [118, s.43]. X.R.Ulutürkün 80-ci illər əsərlərində də İnsan obrazı davam etdirilmişdir (“İnsanlığı düşünürəm” (1980);
204
“Borcluyam” (1981). Şair mücərrəd-fəlsəfi olaraq insan və insanlıq haqqında mühakimələr yürüdür. İnsan təzadların, mühitin özündən “doğulur”:
X.R.Ulutürkün İnsanı (bədii obrazı) o insandır ki, ictimai etiraz məqamlarından güc alır, yetişir, yetkinləşir:
(“Borcluyam”) Şairin İnsan obrazı, mənəvi eybəcərliklər, dəyərsizliklər prosesində boy verir, buna görə də o, ictimai haqsızlıqlara çəpər kimi görünür; X.R.Ulutürkün ictimai etirazları açıq-aşkar, birbaşa təzahürünü 80-ci illərin əsərlərində göstərir: Hazırın naziri var, hər şeyi də ovcunda, Onlar yaşar həyatla ölümün ayrıcında. Bu mərdlərə borcluyam. Özündən - qat-qat, yekə təpəgözlə döyüşən İgidlərə borcluyam. Mən onlara dəmirdən qanad olmaq istərəm. Şirindirsə uğrunda Fərhad olmaq istərəm Düşsələr dara, bəndə Dünyanın sinəsində fəryad olmaq istərəm. Tunc maneə görsələr, polad olmaq istərəm. (“Borcluyam”) X.R.Ulutürkün İnsanı yalnız müsbət idealın, mərd insanın obrazı deyil: o, insana ümumiləşdirici, təfərrüatlı diqqət yetirir. Oxucu hiss edir ki, bu insan sanki folklordan, xalq
qəhrəmanlarından üzü bəri mənəvi-əfsanəvi Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|